Kitap Adı: Ahlakın Coğrafyası: Bilim, İnsani Değerleri Nasıl Belirler?

Yazar: Sam Harris

Çeviri: Mehmet Egemen Nişancı

Yayınevi: Akılçelen Kitaplar

ISBN: 978-605-5381-85-1

Basım Yılı: 2016

 Ahlakın Coğrafyası: Bilim ve İnsani Değerler Üzerine Derinlemesine Bir İnceleme

GİRİŞ

Sam Harris, son yıllarda hem popüler bilim hem de felsefi tartışmaların önde gelen isimlerinden biri olarak, ahlakın nesnel temelleri konusunda cesur iddialarda bulunmaktadır. Ahlakın Coğrafyası: Bilim, İnsani Değerleri Nasıl Belirler? adlı eseri, ahlakı yalnızca kültürel ve tarihsel bağlamda göreceli bir olgu olarak görmek yerine, bilimsel yöntem ve objektif ölçütlerle temellendirmeye çalışır. Harris, ahlaki yargıların temelinde yer alan insani iyi ve kötüye dair ortak değerlerin, evrensel gerçekliklere dayandırılabileceğini savunur. Bu bağlamda, kitap; ahlak felsefesi, nörobilim, psikoloji ve evrimsel biyoloji gibi disiplinlerarası yaklaşımların ışığında ahlakın kökeni, işlevi ve evrimine dair kapsamlı bir tartışma sunmaktadır.

Bu tez çalışmasının temel amaçları şu şekilde özetlenebilir:

• Ahlakın Bilimsel Temelleri: Harris’in ahlakı bilimsel yöntemlerle nasıl temellendirmeye çalıştığı, ahlaki yargıların evrenselliği ve nesnelliği konusunda hangi argümanları ortaya koyduğu.
• İnsani Değerlerin Evrimi: Evrimsel süreçler, nörobilimsel bulgular ve psikolojik mekanizmalar çerçevesinde insani değerlerin nasıl şekillendiğinin incelenmesi.
• Kültürel Görecilik ve Evrensellik Tartışması: Ahlaki normların kültürel çeşitlilik içerisindeki yeri, görecelilik tartışmaları ile Harris’in evrensel değer iddiası arasındaki gerilimin analizi.
• Ahlakın Geleceğine Yönelik Çıkarımlar: Bilimin ahlakın belirlenmesindeki rolü ve bu yaklaşımın toplumsal, politik ve bireysel yaşam üzerindeki potansiyel etkileri.

Bu çalışma, Sam Harris’in iddialı perspektifini eleştirel bir yaklaşımla değerlendirmeyi, hem destekleyici hem de eleştirel argümanları tartışarak çağdaş etik tartışmalarına katkıda bulunmayı hedeflemektedir.

1. AHLAK VE BİLİM: TEORİK TEMELLER

1.1 Geleneksel Ahlak Felsefesi ve Görecelilik Tartışmaları

Ahlak felsefesi, tarih boyunca kültürel, dini ve felsefi temellere dayalı olarak gelişmiştir. Geleneksel ahlak teorileri, Kant’ın ödev etiği, Utilitarizm, erdem etiği gibi yaklaşımlarla ahlakın temel prensiplerini sorgulamış; ancak bu yaklaşımlar genellikle normatif ve preskriptif nitelikte olup, ahlaki değerlerin kaynağını metafizik ya da teolojik dayanaklara bağlamıştır. Bu çerçevede, ahlakın göreceli olduğu ve her kültürün kendine özgü normlar geliştirdiği görüşü de ortaya çıkmıştır.
Görecelilik tartışmaları, postmodern felsefe ve kültürel çalışmaların etkisiyle, ahlaki yargıların evrensel değil, sosyal ve tarihsel bağlamlara özgü olduğunu öne sürmüştür. Bu yaklaşım, ahlakı mutlak ölçütlerden ziyade, toplumsal uzlaşmalar ve kültürel normlarla belirlenen dinamik bir yapı olarak konumlandırır.

1.2 Sam Harris ve Ahlakın Nesnelliği İddiası

Sam Harris, bu geleneksel tartışmalara radikal bir alternatif sunarak, ahlakın bilimsel temellere dayandırılabileceğini iddia eder. Harris’e göre, ahlaki yargılar; iyi ve kötü kavramları, insanların refahı, acı çekme olasılıkları, mutluluk ve yaşam kalitesi gibi objektif ölçütler temelinde değerlendirilebilir. Harris, nörobilimsel ve psikolojik bulgulara dayanarak, insanların ortak payda olarak kabul edebileceği “iyi”nin tanımının evrensel olduğunu savunur.
Harris’in iddiası, ahlaki yargıların subjektif tercihlerden ziyade, insan refahı ve acı çekme olasılıklarına dair objektif gerçeklere dayanması gerektiği yönündedir. Bu perspektif, ahlakı bilimsel deney ve gözlemlerle ölçülebilir kılmaya çalışır; böylece, ahlaki normlar, kültürel ve tarihsel bağlamlardan bağımsız olarak, evrensel ölçütlere dayandırılabilir hale gelir.

1.3 Bilimsel Yöntem ve Ahlaki Değerler

Harris, bilimin temel ilkelerinden yararlanarak, ahlaki yargıların doğrulanabilir ve ölçülebilir temellere oturtulabileceğini öne sürer. Nörobilim, psikoloji ve evrimsel biyoloji alanlarındaki araştırmalar, insanların duygusal, bilişsel ve sosyal tepkilerinin biyolojik ve çevresel faktörlerle şekillendiğini göstermektedir. Bu durum, ahlaki değerlerin evrimsel süreçlerin bir ürünü olduğunu ve dolayısıyla nesnel kriterlere dayandırılabileceğini düşündürmektedir.
Bilimsel yöntemin getirdiği objektiflik, Harris’in ahlakı “iyi” ve “kötü” olarak sınıflandırmasında, acı çekme olasılığı ve refah kriterlerini merkezine alır. Bu yaklaşım, ahlakın yalnızca felsefi bir tartışma alanı olmaktan çıkıp, deneysel verilerle desteklenen bir disiplin haline gelmesine zemin hazırlar.

2. İNSANI DEĞERLERİN EVRİMSEL VE PSİKOLOJİK TEMELLERİ

2.1 Evrimsel Psikoloji ve Ahlaki Duygular

Evrimsel psikoloji, insanların davranışlarını ve duygusal tepkilerini, hayatta kalma ve üreme stratejileri bağlamında yorumlar. Bu yaklaşıma göre, ahlaki duygular – empati, suçluluk, utanç, öfke gibi – evrimsel olarak insanın sosyal gruplar içinde uyumlu bir şekilde yaşamasını ve işbirliğini teşvik etmek amacıyla gelişmiştir.
Sam Harris, bu çerçevede, ahlaki değerlerin de evrimsel kökenlere sahip olduğunu ileri sürer. İnsanlar, acı çekme olasılığını azaltan ve refahı artıran davranışları evrimsel süreçte ödüllendirirken, aynı zamanda toplumsal düzeni sağlayan normlar geliştirmişlerdir. Bu normlar, bireyler arasındaki güveni ve işbirliğini pekiştirerek, toplulukların daha başarılı ve dayanıklı olmasını sağlamıştır.

2.2 Nörobilimsel Bulgular ve Ahlakın Beyindeki Yansımaları

Nörobilim alanında yapılan çalışmalar, insanların ahlaki karar verme süreçlerinin belirli beyin bölgeleriyle ilişkili olduğunu ortaya koymaktadır. Örneğin, prefrontal korteks, empati ve ahlaki yargıların oluşumunda kritik bir rol oynarken, limbik sistem duygusal tepkilerin düzenlenmesinde önemli bir işlev görür.
Harris, bu nörobilimsel bulguları temel alarak, ahlaki yargıların subjektif duygulardan ziyade, nesnel biyolojik temellere dayandığını savunur. Beyindeki belirli devrelerin aktive olması, bireylerin acı çekme olasılığını nasıl algıladıkları ve buna nasıl tepki verdiklerinin ölçülebilir bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. Bu durum, ahlakın bilimsel ölçütlerle tanımlanabileceği ve evrensel kriterlerle kıyaslanabileceği iddiasını güçlendirir.

2.3 Psikolojik Mekanizmalar ve Sosyal Karşılaştırma

Ahlaki yargıların oluşumunda psikolojik mekanizmalar, sosyal karşılaştırma süreçleri ve empati gibi duygusal tepkiler önemli rol oynar. İnsanlar, başkalarının acı çekme ya da mutluluk durumlarını kendi yaşamlarıyla kıyaslayarak, ahlaki yargılarını şekillendirirler. Harris, bu sosyal karşılaştırma mekanizmalarını, ahlaki normların temelinde yatan ortak insan ihtiyaçları ve duygularıyla ilişkilendirir.
Bu bağlamda, ahlak, bireysel deneyimlerin ötesine geçerek, toplumsal uzlaşı ve evrensel değerler üzerinden yeniden yapılandırılır. Sosyal karşılaştırmanın getirdiği hem olumlu hem de olumsuz duygular, bireylerin ahlaki kararlarında rol oynar; bu durum, ahlakın yalnızca teorik bir kavram değil, aynı zamanda somut sosyal davranışlarla iç içe geçmiş dinamik bir süreç olduğunu gösterir.

3. KÜLTÜREL GÖRELİLİK VE EVRENSEL AHLAK TARTIŞMALARI

3.1 Kültürel Çeşitlilik ve Ahlak Normları

Ahlaki normlar, tarihsel süreç ve kültürel etkileşimlerle biçimlenmiş olup, farklı toplumlarda değişik biçimlerde ifade edilir. Geleneksel ahlak teorileri, çoğu zaman kültürel göreceliliğe vurgu yapmış; ancak Harris, bu yaklaşımı eleştirerek, insanların temel refah kriterleri ve acı çekme olasılıkları üzerinden evrensel ahlak normlarına ulaşılabileceğini savunur.
Kültürel çeşitlilik, ahlaki yargıların içerik ve biçiminde farklılıklar yaratabilir; fakat Harris, insan doğasının evrimsel ortak noktaları üzerinden, tüm kültürlerin paylaştığı temel etik ilkelere işaret eder. Bu yaklaşım, kültürel bağlamdan bağımsız olarak, insan refahının artırılmasına yönelik ortak hedeflerin evrenselliğini öne çıkarır.

3.2 Modernite, Küreselleşme ve Ahlaki Birleşme Çabaları

Küreselleşen dünyada, farklı kültürlerden gelen insanların etkileşimi, ahlak normlarının yeniden tartışılmasına ve ortak değerlerin oluşturulmasına yol açmaktadır. Harris, modernite sürecinin getirdiği teknolojik, ekonomik ve sosyal dönüşümlerin, ahlakın yeniden tanımlanmasında bir fırsat olduğunu savunur. Bilimsel ilerleme ve bilgiye dayalı tartışmalar, toplumsal normların yeniden şekillenmesine olanak tanırken, ortak insani değerler etrafında evrensel bir ahlak anlayışının inşa edilmesine katkıda bulunur.
Bu süreçte, geleneksel ahlak anlayışlarının ötesine geçilerek, bilimsel veriler ve deneysel bulgular ışığında ahlaki yargıların objektif ölçütlere oturtulması, kültürlerarası diyalog ve ortak yaşam alanlarının geliştirilmesi açısından büyük önem taşır.

3.3 Harris’in Evrensel Ahlak İddiasının Eleştirileri

Sam Harris’in ahlakı bilimsel temellere oturtma girişimi, hem destekleyici hem de eleştirel tartışmalara konu olmuştur. Eleştirmenler, ahlakın yalnızca biyolojik ve psikolojik faktörlerle açıklanamayacağını, kültürel, tarihsel ve normatif boyutlarının da göz ardı edilemeyeceğini savunurlar. Ayrıca, evrensel ahlak iddiasının, farklı kültürlerdeki etik değerlerin zenginliğini azaltabileceği endişesi dile getirilir.
Buna karşın, Harris’in iddiaları, bilimsel metodoloji ve deneysel verilerle desteklenmekte olup, ahlaki yargıların daha nesnel ölçütlerle değerlendirilebileceği fikrini savunur. Bu tartışmalar, çağdaş etik felsefesinin en önemli sorunlarından biri olarak gün yüzüne çıkmakta, ahlakın nesnelliği ile göreceliliği arasındaki gerilimin derinlemesine incelenmesine olanak sağlamaktadır.

4. SAM HARRIS’İN AHLAK ANLAYIŞININ TOPLUMSAL VE POLİTİK YANSIMALARI

4.1 Ahlakın Politik Karar Alma Süreçlerindeki Rolü

Harris, ahlaki yargıların yalnızca bireysel değil, aynı zamanda politik ve toplumsal karar alma süreçlerinde de belirleyici olduğunu vurgular. Toplumsal politikaların, kamu politikalarının ve uluslararası ilişkilerin temeline, insanların acı çekme olasılığını azaltma ve refahı artırma hedefi yerleştirilmelidir.
Bu bağlamda, Harris’in yaklaşımı, politikaların bilimsel verilerle ve evrensel refah ölçütleriyle uyumlu hale getirilmesinin önemini ortaya koyar. İnsan hakları, çevre koruması, sağlık ve eğitim politikalarının belirlenmesinde ahlaki yargıların objektif kriterlere dayandırılması, toplumsal adaletin sağlanmasında kritik bir rol oynar.

4.2 Bireysel Özgürlük, Sorumluluk ve Etik Kararlar

Ahlaki yargıların bilimsel temellere oturtulması, bireysel özgürlük ve sorumluluk kavramlarıyla da yakından ilişkilidir. Harris, bireylerin, evrensel ahlaki normlar ışığında, kendi eylemlerinin sonuçlarını daha bilinçli ve sorumlu bir şekilde değerlendirebileceğini savunur. Bu durum, bireysel etik kararların alınmasında akılcı ve nesnel bir yaklaşımın benimsenmesine katkıda bulunur.
Özellikle modern toplumlarda, bireyin özgürlük alanı genişledikçe, sorumluluk ve etik bilincinin de güçlendirilmesi gerekmektedir. Harris, bu süreci destekler nitelikte, bireylerin hem kişisel hem de toplumsal düzeyde, daha etik davranışlar sergilemesinin yolunu bilimsel veriler ve objektif ölçütler üzerinden modellemeyi önerir.

4.3 Geleceğe Yönelik Çıkarımlar ve Etik Devrim İhtimali

Bilimin ahlaki yargıları belirlemede oynayacağı rol, gelecekte etik devrim olarak adlandırılabilecek geniş kapsamlı bir dönüşümü beraberinde getirebilir. Harris’in iddiaları, özellikle yapay zeka, biyoteknoloji, çevre politikaları ve küresel adalet gibi alanlarda, ahlakın yeniden yapılandırılması için bilimsel yöntemlerin kullanılmasını ön plana çıkarır. Bu durum, hem bireysel hem de toplumsal yaşamın daha adil, bilinçli ve sürdürülebilir hale gelmesi açısından büyük potansiyel taşır.
Gelecekte, etik tartışmaların temelini oluşturan ölçütlerin, kültürel farklılıkların ötesine geçerek, evrensel insan refahına dayandırılması, politikaların ve toplumsal normların yeniden şekillenmesinde önemli bir rol oynayacaktır.

SONUÇ VE DEĞERLENDİRME

Ahlakın Coğrafyası: Bilim, İnsani Değerleri Nasıl Belirler? adlı eser, Sam Harris’in ahlakı bilimsel temellere oturtma çabasını kapsamlı biçimde ele alarak, ahlaki yargıların evrenselliği, objektif ölçütlere dayandırılabilirliği ve insan refahını artırma hedefi üzerine iddialı bir argüman sunmaktadır. Çalışmada ele alınan temel noktalar şu şekilde özetlenebilir:

• Ahlakın Nesnel Temellere Dayandırılması: Harris, ahlaki yargıların kültürel göreceliliğin ötesinde, bilimsel verilerle ölçülebilir normlara dayandırılabileceğini savunur. Bu yaklaşım, ahlaki kavramları evrensel refah kriterlerine oturtma çabasıyla dikkat çeker.
• Evrimsel ve Nörobilimsel Perspektif: Ahlaki duyguların evrimsel psikoloji ve nörobilim alanlarındaki bulgular ışığında incelenmesi, insanların ortak refahı artırma eğilimini ortaya koyar. Bu durum, ahlakın bilimsel temellere dayandırılabilmesi argümanını destekler.
• Kültürel Çeşitlilik ve Evrensel Değerler: Harris, kültürel farklılıkların yarattığı görecelilik tartışmalarına yanıt olarak, insan doğasının ortak özellikleri üzerinden evrensel ahlaki normların inşa edilebileceğini öne sürer.
• Toplumsal ve Politik Yansımalar: Ahlaki yargıların bilimsel ölçütlerle belirlenmesi, politikaların, kamu politikalarının ve bireysel etik kararların daha bilinçli şekilde alınmasına olanak tanır. Bu yaklaşım, toplumsal adalet ve sürdürülebilir kalkınma için yeni perspektifler sunar.
• Geleceğe Yönelik Etik Dönüşüm: Bilimin, ahlaki değerlerin belirlenmesinde merkezi bir rol oynayabileceği iddiası, gelecekte etik devrim olarak adlandırılabilecek geniş kapsamlı toplumsal dönüşümlere zemin hazırlayabilir.

Sonuç olarak, Sam Harris’in Ahlakın Coğrafyası adlı eseri, ahlak felsefesi ile bilimsel metodoloji arasındaki kesişim noktasını derinlemesine inceleyen, iddialı ve çağdaş bir tartışma sunmaktadır. Harris’in evrensel ahlak iddiası, hem bireysel hem de toplumsal yaşamda, bilimsel ilerlemenin etik normların belirlenmesinde ne denli önemli bir rol oynayabileceğini göstermektedir. Bu çalışma, Harris’in argümanlarını hem destekleyici hem de eleştirel bir perspektifle değerlendirerek, modern ahlak felsefesinin geleceğine dair önemli çıkarımlarda bulunmayı amaçlamaktadır.

GENİŞLETİLMİŞ DEĞERLENDİRME VE SON DÜŞÜNCELER

Bu tez çalışması, Sam Harris’in Ahlakın Coğrafyası: Bilim, İnsani Değerleri Nasıl Belirler? adlı eserini disiplinlerarası bir perspektifte ele alarak, ahlakın bilimsel temellere dayandırılması iddiasını, evrimsel, nörobilimsel, psikolojik ve kültürel boyutlarıyla kapsamlı biçimde irdelemiştir. Çalışmada ortaya konulan ana bulgular şunlardır:

1. Bilimsel Ölçütler ve Nesnellik: Harris, ahlaki yargıların evrensel ölçütlerle belirlenebileceği görüşünü savunur. İnsan refahının artırılması, acı çekme olasılığının azaltılması gibi objektif kriterler, ahlaki değerlerin temelini oluşturabilir. Bu yaklaşım, ahlakın mutlak normlar ve deneysel veriler ışığında yeniden yorumlanmasını mümkün kılar.
2. Evrimsel ve Nörobilimsel Temeller: İnsan davranışlarını ve duygularını şekillendiren evrimsel süreçler, ahlaki duyguların ve normların kökeninde yatan önemli faktörlerdir. Beyin işlevlerinin ve duygusal tepkilerin bilimsel olarak incelenmesi, ahlakın nesnel temellere dayandırılabileceğini destekler.
3. Kültürel Görecelilik ile Evrensellik Arasındaki Gerilim: Farklı kültürlerde değişik biçimlerde kendini gösteren ahlak normlarına karşın, Harris’in savunduğu evrensel değerler iddiası, insan doğasının ortak özellikleri üzerinden bir sentez sunar. Bu durum, kültürel çeşitlilik ile evrensel ahlak arasında köprü kurma çabalarını beraberinde getirir.
4. Toplumsal ve Politik Uygulamalar: Ahlakın bilimsel temellere dayandırılması, politikaların ve toplumsal normların daha nesnel ölçütler ışığında belirlenmesini sağlayarak, sosyal adalet ve sürdürülebilir kalkınma gibi alanlarda önemli dönüşümlere zemin hazırlayabilir.
5. Eleştirel Tartışmalar ve Geleceğe Yönelik Perspektifler: Harris’in yaklaşımı, ahlakın tamamen bilimsel temellere indirgenmesinin mümkün olup olmadığı konusunda eleştirel tartışmaları da beraberinde getirir. Ancak, bilimsel metodolojiyle desteklenen evrensel değer iddiası, gelecekte etik tartışmaların yeniden şekillenmesinde ve toplumsal bilinçlenmenin artırılmasında önemli bir rol oynayabilir.

Bu bulgular ışığında, Ahlakın Coğrafyası eseri, modern ahlak felsefesi ve etik tartışmalarının geleceğine dair yeni bir perspektif sunmakta; bilimsel verilerle desteklenen nesnel ahlak anlayışının, bireysel özgürlük, toplumsal sorumluluk ve politik karar alma süreçlerinde devrim niteliğinde dönüşümlere yol açabileceğini öne sürmektedir.

SON SÖZ

Sam Harris’in Ahlakın Coğrafyası: Bilim, İnsani Değerleri Nasıl Belirler? adlı eseri, ahlakı bilimsel temellere dayandırma iddiasıyla, modern etik tartışmalarına cesur ve yenilikçi bir yaklaşım getirmektedir. Eser, insan refahı, acı çekme olasılığı ve mutluluğun objektif ölçütler üzerinden değerlendirilmesinin, evrensel ahlak normlarının oluşturulmasında önemli bir temel teşkil edebileceğini göstermektedir. Bu tez çalışması, Harris’in argümanlarını disiplinlerarası bir perspektifte ele alarak, hem destekleyici hem de eleştirel argümanların tartışılmasına olanak sağlamış; ahlak felsefesinin geleceğine yönelik potansiyel dönüşümlere dair önemli çıkarımlar sunmuştur.

Sonuç olarak, Ahlakın Coğrafyası, bireysel ve toplumsal düzeyde ahlaki yargıların yeniden değerlendirilmesi, politikaların bilimsel ölçütler ışığında yeniden şekillendirilmesi ve evrensel insan refahının artırılması hedeflerinin ne denli hayati olduğunu ortaya koymaktadır. Harris’in bilimsel yaklaşımı, ahlakın yalnızca felsefi bir tartışma alanı olmaktan çıkıp, deneysel veriler ve objektif ölçütlerle desteklenen, evrensel değerlere dayalı bir disiplin haline gelmesinin mümkün olduğunu göstermektedir.

Bu çalışma, ahlakın bilimsel temelleri, evrimsel psikoloji, nörobilimsel bulgular ve kültürel etkileşimler bağlamında ele alındığında, modern toplumun etik, sosyal ve politik yapılarına dair derinlemesine içgörüler sunmaktadır. Gelecekte yapılacak araştırmalar, Harris’in iddialarının pratik uygulamalarını, politikalar üzerindeki etkilerini ve toplumsal bilinçlenme süreçlerindeki rolünü daha da ayrıntılı şekilde inceleyerek, evrensel ahlakın oluşturulmasında bilimsel yöntemlerin ne denli belirleyici olabileceğini ortaya koyacaktır.