Roy Bhaskar-Gerçekçi Bilim Teorisi Kitap İncelemesi

 

Kitap Adı: Gerçekçi Bilim Teorisi

Yazar:        Roy Bhaskar

Çevirmen: Sami Oğuz

Yayın Evi:  Akılçelen Kitaplar

Yayın Yılı: 2018

ISBN:         978-605-5069-76-6

Roy Bhaskar’ın "Gerçekçi Bilim Teorisi" Üzerine Derinlemesine Bir İnceleme

GİRİŞ

Bilim felsefesi, bilimin doğasını, bilgi üretim süreçlerini ve gerçeklik algısını sorgulayan disiplinler arası bir alan olarak, özellikle 20. yüzyılda pek çok farklı yaklaşıma ev sahipliği yapmıştır. Bu yaklaşımlar arasında, post-pozitivist yaklaşımların ötesine geçerek bilimsel bilginin nesnelliğini ve gerçeklikle olan ilişkisini yeniden temellendirmeye çalışan “gerçekçi bilim teorisi” önemli bir yer tutmaktadır. İngiliz filozof Roy Bhaskar, bu perspektifi geliştiren öncü isimlerden biri olarak, özellikle “transendental gerçekçilik” olarak adlandırılan yaklaşımıyla bilimsel teorilerin yapılandırılmasına dair köklü tartışmalar ortaya koymuştur.

Gerçekçi Bilim Teorisi adlı eseri, bilimin yalnızca gözlemlenebilir verilerden ibaret olmadığını, gözlemlenemeyen yapılar, mekanizmalar ve neden-sonuç ilişkileri üzerinden de anlaşılması gerektiğini savunur. Bhaskar, bilimsel araştırmanın temelinde var olan gerçeklik katmanlarını; fenomenal (gözlemlenebilir) ve derin (gözlemlenemeyen) düzeylerde inceler. Bu bağlamda, bilimsel teorilerin doğruluğu, yalnızca deneysel verilerin tekrarlanabilirliğine değil, aynı zamanda arkasındaki gerçeksel mekanizmaların varlığına dayandırılmalıdır.

Bu tez çalışmasının temel amacı;

1. Roy Bhaskar’ın gerçekçi bilim teorisinin temel kavramlarını ve metodolojik yaklaşımını detaylandırmak,
2. Gerçekçilik ve post-pozitivizm arasındaki farkları ortaya koyarak, Bhaskar’ın önerdiği “transendental gerçekçilik” kavramını tartışmak,
3. Eserin çağdaş bilim felsefesi, sosyoloji, epistemoloji ve bilimsel uygulamalar üzerindeki etkilerini değerlendirmek,
4. Bilimsel teorilerin nesnelliği, gerçeklikle olan ilişkisi ve bilgi üretim süreçlerinin yeniden yorumlanmasına dair ortaya konan iddiaları eleştirel bir perspektifle analiz etmektir.

Bu çalışma, felsefi analiz, tarihsel bağlam, metodolojik eleştiri ve çağdaş tartışmaların senteziyle, Bhaskar’ın bilim teorisine getirdiği yenilikçi yaklaşımı kapsamlı bir biçimde incelemeyi amaçlamaktadır.

1. GERÇEKÇİ BİLİM TEORİSİNİN TEMEL KAVRAMSAL TEMELLERİ

1.1 Post-pozitivizm ve Bilimsel Gerçekçilik

20. yüzyılın ikinci yarısında, bilim felsefesi alanında Karl Popper, Thomas Kuhn ve Imre Lakatos gibi isimler, bilimsel bilginin gelişim süreçlerine yönelik farklı yaklaşımlar sunmuşlardır. Popper, bilimsel teorilerin yanlışlanabilirliği üzerinden ele alınması gerektiğini savunurken, Kuhn paradigmatik devrimlere dikkat çekmiş; Lakatos ise “araştırma programları” üzerinden bilimsel ilerlemenin dinamik doğasına vurgu yapmıştır. Ancak bu yaklaşımlar, çoğunlukla bilginin gelişiminde gözlemlenebilir verilere ve teorik uyum süreçlerine odaklanmışlardır.

Roy Bhaskar ise, bu yaklaşımların ötesine geçerek, bilimin aslında gözlemlenemeyen gerçeksel mekanizmalarla bağlantılı olduğunu ileri sürer. Bhaskar’ın savunduğu gerçekçi bilim teorisi, bilginin yalnızca deneysel verilerle sınırlı olmadığını; aynı zamanda, doğanın derin yapısal nedenlerine dayalı açıklamaların da bilimsel teorilerin temelini oluşturması gerektiğini savunur. Bu yaklaşımda, bilimin iki temel düzeyi öne çıkar:

• Fenomenal Düzey: Gözlemlenebilir veriler, deneysel sonuçlar ve ampirik gözlemler.
• Derin Düzey: Gözlemlenemeyen mekanizmalar, yapısal nedenler ve arka planda yatan gerçeklik unsurları.

Bhaskar, bu iki düzey arasındaki ilişkiyi “transendental gerçekçilik” olarak adlandırır. Bu kavram, bilimin nesnel gerçekliği ölçmeye yönelik çabalarının, sadece yüzeysel verilerle sınırlı kalmayıp, aynı zamanda derin yapısal açıklamalar üretmesi gerektiğini ortaya koyar.

1.2 Transendental Gerçekçilik ve Metodolojik İkilemler

Bhaskar, “transendental gerçekçilik” yaklaşımında, bilimsel teorilerin doğruluğunun yalnızca deneysel verilerle değil, aynı zamanda bu verilerin arkasında yatan mekanizmaların tutarlılığı ve varlığı ile ölçülebileceğini savunur. Bu bakış açısı, bilimin yalnızca rasyonel eleştiri ve deneysel doğrulamaya dayanmaması gerektiğini, aynı zamanda ontolojik bir sorgulama içerdiğini vurgular.
Metodolojik açıdan, Bhaskar; bilimin metodolojisini eleştirirken, pozitif bilginin ötesine geçilmesi gerektiğini, gerçekliğin katmanlı yapısının dikkate alınması gerektiğini belirtir. Bilimsel teorilerin, “yetersiz” gözlemlerden ziyade, derinlemesine analizlerle desteklenmesi, gerçekliğin karmaşık yapısının anlaşılmasına katkı sağlar. Bu yaklaşım, post-pozitivist metodolojilerin yetersizliklerini ortaya koyarak, bilginin daha zengin ve çok boyutlu bir biçimde ele alınmasını gerektirir.

1.3 Bilimsel Gerçeklik ve Ontolojik İddialar

Bhaskar’ın gerçekçi bilim teorisinin merkezinde yer alan ontolojik iddialar, bilimin, doğanın ve gerçekliğin objektif yapısını nasıl kavradığı ile ilgilidir. Ona göre, doğa; yalnızca gözlemlenemeyen mekanizmaların toplamı değil, aynı zamanda belirli düzenlilikler ve yapıların bir araya gelmesidir. Bu durum, bilimin nesnel ölçütler kullanarak evrenin işleyişini anlamaya yönelik çabalarında, yalnızca yüzeysel verilere değil; derin yapısal nedenlere de odaklanması gerektiğini gösterir.

Bu ontolojik perspektif, bilimsel teorilerin geliştirilmesinde iki temel soruya yanıt arar:

• Neden ve Nasıl?: Doğada gözlemlenen olayların altında yatan mekanizmalar nelerdir?
• Gerçeklik Nedir?: Gözlemlenebilir fenomenlerin ötesinde, varlığın temel yapısını ne belirler?

Bhaskar, bu soruları ele alarak, bilimin gerçeklikle olan ilişkisini, yalnızca rasyonel analiz ve deneysel doğrulamaya dayandırmaktan ziyade, ontolojik bir sorgulama içerisine yerleştirir. Böylece, bilimsel teorilerin geçerliliği, yalnızca empirik verilerle değil; aynı zamanda gerçekliğin derin yapısının tutarlı açıklamalarıyla ölçülebilir hale gelir.

2. BHASKAR’IN GERÇEKÇİ BİLİM TEORİSİNİN METODOLOJİK VE KAVRAMSAL YAKLAŞIMI

2.1 Disiplinlerarası Yaklaşımın Önemi

Roy Bhaskar’ın çalışmaları, yalnızca felsefe veya bilim felsefesi alanıyla sınırlı kalmayıp, sosyoloji, epistemoloji, ontoloji ve bilimsel metodoloji gibi farklı disiplinlerle de etkileşim içerisindedir. Bu disiplinlerarası yaklaşım, bilimsel düşüncenin evrenselliğini ve çok boyutluluğunu ortaya koyar. Bhaskar, bilimsel teorilerin geliştirilmesinde hem mantıksal hem de pratik yöntemlerin bir araya getirilmesi gerektiğini savunur.
Örneğin, felsefi sorgulamalarla desteklenen deneysel veriler, bilginin yalnızca deneysel gözlemlerle değil, aynı zamanda eleştirel düşünceyle de doğrulanabileceğini göstermektedir. Bu durum, bilimsel araştırmanın, nesnelliğin ve doğruluğun sağlanmasında disiplinlerarası yaklaşımların önemini ortaya koyar.

2.2 Eleştirel Realizm ve Bilimsel Teori

Bhaskar’ın geliştirdiği “eleştirel gerçekçilik” (critical realism) yaklaşımı, bilimsel teorilerin hem gözlemlenebilir fenomenlere hem de gözlemlenemeyen yapısal mekanizmalara odaklanması gerektiğini öne sürer. Eleştirel gerçekçilik, bilimsel teorilerin doğruluğunu yalnızca deneysel verilerle değil; aynı zamanda arkasındaki gerçeksel neden-sonuç ilişkileriyle ölçmeye çalışır.
Bu yaklaşımda, bilginin geçerliliği, teorinin öngördüğü mekanizmaların tutarlılığı ve bu mekanizmaların gözlemlenen olaylarla uyumlu olup olmadığı ile değerlendirilmektedir. Eleştirel gerçekçilik, bilimsel teorilerin sürekli eleştiriye açık olduğunu, yanlışlamalar ve paradigma değişimleriyle geliştiğini vurgular. Bu bağlamda, Bhaskar, bilimsel düşüncenin ilerlemesinde eleştirel metodolojinin ve ontolojik sorgulamanın merkezi bir rol oynadığını savunur.

2.3 Metodolojik Yenilikler ve Bilimsel Gerçekliğin Ölçülmesi

Bhaskar, bilimsel gerçekliğin ölçülmesi ve teori doğrulama süreçlerinde, geleneksel pozitivist yaklaşımların yetersizliklerini eleştirir. Geleneksel bilim felsefesi, deneysel verilerin ve ölçülebilir göstergelerin bilimsel teorilerin temelini oluşturduğunu savunurken; Bhaskar, gözlemlenemeyen yapısal nedenlerin ve mekanizmaların da bilimsel bilgi üretiminde kritik olduğunu belirtir.
Bu metodolojik yenilik, bilimin yalnızca “ne gözlemleniyor?” sorusuna değil; aynı zamanda “neden ve nasıl gözlemleniyor?” sorularına da yanıt arar. Bu nedenle, bilimsel teorilerin değerlendirilmesinde, hem deneysel veriler hem de ontolojik açıklamalar dikkate alınmalıdır. Bu bütünsel yaklaşım, bilimsel gerçekliğin daha derin ve kapsamlı bir biçimde anlaşılmasını sağlar.

3. GERÇEKÇİ BİLİM TEORİSİNİN MODERN BİLİM VE TOPLUM ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ

3.1 Bilimsel Gerçekliğin Toplumsal Dönüşümlere Katkısı

Modern bilim, yalnızca teknolojik ve teorik ilerlemelere değil; aynı zamanda toplumsal yapının dönüşümüne de yön vermektedir. Bhaskar’ın gerçekçi bilim teorisi, bilimin nesnel prensipler üzerine inşa edilmesinin, toplumun bilgiye dayalı kararlar almasını kolaylaştıracağını ve böylece toplumsal ilerlemeyi destekleyeceğini savunur.
Bilimsel düşüncenin evrensel prensiplerle desteklenmesi, eğitimden kamu politikalarına, ekonomik yapıdan sosyal normlara kadar pek çok alanda daha bilinçli ve rasyonel yaklaşımların benimsenmesine olanak tanır. Bu anlamda, bilimsel gerçekliğin nesnel temellere dayandırılması, toplumsal düzenin ve demokratik süreçlerin güçlendirilmesinde kritik bir rol oynar.

3.2 Bilim ve Teknolojik İnovasyonun Etkileşimi

Bilimsel teorilerin geliştirilmesi, teknolojik inovasyonlarla el ele gitmektedir. Bhaskar’ın savunduğu gerçekçi bilim anlayışı, teknolojik yeniliklerin ardındaki temel prensipleri de aydınlatır. Gözlemlenemeyen mekanizmaların anlaşılması, teknolojik gelişmelerin daha sağlam temeller üzerine inşa edilmesine olanak tanır.
Örneğin, tıp, mühendislik, çevre bilimleri ve yapay zeka gibi alanlarda, bilimin nesnel prensiplerle desteklenmesi, uygulamalı teknolojilerin güvenilirliğini ve etkinliğini artırır. Bu durum, bilimin sadece teorik bilgi üretimiyle kalmayıp, pratik yaşamda da derin etkiler yaratmasının nedenlerinden biridir.

3.3 Kültürel ve Epistemolojik Yenilikler

Gerçekçi bilim teorisi, bilimsel bilginin kültürel bağlamda yeniden yapılandırılmasını da beraberinde getirir. Bhaskar, bilimin evrenselliğini savunurken, aynı zamanda farklı kültürlerdeki bilgi üretim süreçlerinin, toplumsal değerlerin ve epistemolojik yaklaşımların da göz önüne alınması gerektiğini vurgular.
Bu perspektif, bilimsel teorilerin evrensel geçerliliği ile yerel bilgi gelenekleri arasındaki etkileşimi dengeleyerek, bilim felsefesinde yeni tartışmaların ve eleştirel yaklaşımların ortaya çıkmasına neden olur. Bu bağlamda, bilimsel gerçekliğin nesnelliğinin, kültürel ve tarihsel bağlamda yeniden değerlendirilmesi, epistemolojik yeniliklerin ve bilgi üretiminin daha kapsayıcı bir biçimde ele alınmasına olanak tanır.

4. ÇAĞDAŞ TARTIŞMALAR VE GELECEĞE YÖNELİK ÇIKARIMLAR

4.1 Bilim Felsefesi Üzerinde Eleştirel Gerçekçilik Tartışmaları

Roy Bhaskar’ın gerçekçi bilim teorisi, çağdaş bilim felsefesi içerisinde hem destekleyici hem de eleştirel tartışmalara konu olmuştur. Eleştirmenler, gerçekçi bilim teorisinin, gözlemlenemeyen mekanizmaların varlığını kabul etmesi ve bu mekanizmaların bilimsel teorilerde merkezi bir rol oynaması gerektiği iddiasını tartışmaya açar.
Bu eleştiriler, bilimsel bilginin doğrulanabilirliğini, teori ile gerçeklik arasındaki ilişkiyi ve bilimin ontolojik temellerini sorgulamak amacıyla yapılmaktadır. Ancak, Bhaskar’ın eleştirel gerçekçilik yaklaşımı, bilimin sadece empirik verilerden ibaret olmadığını; aynı zamanda derin yapısal nedenlerin ve mekanizmaların da incelenmesi gerektiğini savunarak, bu tartışmalara yeni boyutlar kazandırmaktadır.

4.2 Geleceğe Yönelik Paradigma Değişimleri

Bilimsel düşüncenin sürekli evrim geçiren yapısı, gelecekte ortaya çıkacak paradigmaların da belirleyici olacağını göstermektedir. Bhaskar’ın gerçekçi bilim teorisi, özellikle dijital çağ, yapay zeka, biyoteknoloji ve uzay araştırmaları gibi alanlarda, bilimsel teorilerin nasıl yeniden yapılandırılması gerektiğine dair öngörüler sunar.
Gelecekte, bilimin nesnelliğinin ve evrenselliğinin, hem teknolojik yenilikler hem de toplumsal dönüşümlerle paralel ilerlemesi beklenmektedir. Bu durum, bilim felsefesi ve epistemoloji alanında yeni araştırmaların yapılmasına, bilimsel metodolojinin daha da zenginleşmesine ve toplumsal bilgi üretim süreçlerinin yeniden yapılandırılmasına olanak tanıyacaktır.

4.3 Etik ve Politik Sonuçlar

Bilimsel düşüncenin nesnel temellere oturtulması, yalnızca bilgi üretimiyle sınırlı kalmayıp, toplumsal ve politik alanlarda da derin etkiler yaratmaktadır. Bhaskar’ın gerçekçi bilim teorisi, bilimsel verilerin ve teorilerin, etik, adalet, çevre politikaları ve sosyal refah gibi alanlarda kullanılabileceğini öne sürer.
Bu yaklaşım, politikaların, kamu düzenlemelerinin ve toplumsal normların, bilimsel veriler ve nesnel ölçütler ışığında yeniden değerlendirilmesine zemin hazırlar. Böylece, bilimsel bilginin toplumsal ve etik sorumluluklar çerçevesinde kullanılması, modern demokrasilerin, sosyal adaletin ve sürdürülebilir kalkınmanın sağlanmasında kritik rol oynayacaktır.

SONUÇ VE DEĞERLENDİRME

Gerçekçi Bilim Teorisi adlı eser, Roy Bhaskar’ın bilimsel düşüncenin evrimsel sürecini, ontolojik temellerini ve metodolojik yaklaşımlarını kapsamlı biçimde ele alması açısından büyük önem taşımaktadır. Bu tez çalışmasının temel çıkarımları şu şekilde özetlenebilir:

1. Bilimsel Gerçekliğin Katmanlı Yapısı: Bhaskar, bilginin yalnızca gözlemlenebilir fenomenlerle sınırlı olmadığını; aynı zamanda gözlemlenemeyen derin yapısal mekanizmaların ve neden-sonuç ilişkilerinin de bilimsel teorilerde merkezi bir rol oynadığını savunur. Bu katmanlı yapı, bilimsel düşüncenin nesnelliğini ve evrenselliğini güçlendiren temel bir yaklaşımdır.
2. Eleştirel Gerçekçilik ve Metodolojik Yenilik: Eleştirel gerçekçilik yaklaşımı, bilimin metodolojik sınırlarını genişleterek, deneysel verilerin yanı sıra ontolojik sorgulamaların da bilimsel bilgi üretimine dahil edilmesi gerektiğini ortaya koyar. Bu metodoloji, bilim felsefesinde yeni tartışmaların ve paradigma değişimlerinin kapısını aralamaktadır.
3. Toplumsal ve Kültürel Dönüşümler: Bilimsel düşüncenin evrimi, toplumsal yapılar, kültürel normlar ve politik değerlerle sıkı bir şekilde iç içe geçmiştir. Bhaskar’ın yaklaşımı, bilimin evrensel prensiplerle desteklenmesinin, toplumsal refah, etik politikalar ve adaletin sağlanmasında kritik rol oynayacağını göstermektedir.
4. Geleceğe Yönelik Öngörüler ve Etik Sonuçlar: Dijital çağ, teknolojik yenilikler ve küreselleşme süreçleri, bilimsel düşüncenin geleceğinde yeni paradigmaların ortaya çıkmasına neden olacaktır. Bu durum, bilimin etik, politik ve toplumsal sorumluluklar çerçevesinde yeniden değerlendirilmesine olanak tanır.

Sonuç olarak, Roy Bhaskar’ın Gerçekçi Bilim Teorisi adlı eseri, bilimsel teorilerin ve bilgi üretiminin derin yapısal nedenlerini anlamaya yönelik yenilikçi yaklaşımıyla, modern bilim felsefesine önemli katkılar sunmaktadır. Bu çalışma, Bhaskar’ın ontolojik iddialarını, metodolojik yeniliklerini ve disiplinlerarası analizlerini ele alarak, bilimsel düşüncenin evrenselliği ile toplumsal dönüşümler arasındaki ilişkiyi kapsamlı biçimde ortaya koymuştur.

GENİŞLETİLMİŞ DEĞERLENDİRME VE SON DÜŞÜNCELER

Roy Bhaskar’ın Gerçekçi Bilim Teorisi adlı eseri, bilim felsefesi alanında yapılan tartışmalara yeni bir boyut kazandırmaktadır. Eserin sunduğu ana fikirler doğrultusunda elde edilen temel bulgular şu şekilde sıralanabilir:

• Katmanlı Gerçeklik Anlayışı: Bilimsel düşüncenin, yüzeydeki ampirik verilerin ötesinde, derin yapısal mekanizmaların varlığına dayandırılması gerektiği, nesnel bilgi üretiminin temelini oluşturur.
• Eleştirel Gerçekçilik: Bilimin metodolojik yaklaşımında, eleştirel gerçekçilik; sadece “ne gözlemleniyor?” sorusuna yanıt aramak yerine, “neden gözlemleniyor?” ve “bu mekanizmalar nasıl işliyor?” sorularının da yanıtlanmasını zorunlu kılar.
• Disiplinlerarası Perspektif: Bhaskar’ın yaklaşımı, felsefe, sosyoloji, epistemoloji ve bilimsel metodoloji alanlarını birleştirerek, bilginin çok boyutlu ve bütünsel bir şekilde değerlendirilmesi gerekliliğini vurgular.
• Toplumsal ve Politik Yansımalar: Bilimsel düşüncenin evrensel temeller üzerine inşa edilmesi, toplumsal yapının, etik normların ve politik değerlerin yeniden şekillenmesinde önemli bir rol oynayacaktır.
• Gelecekteki Paradigma Değişimleri: Teknolojik yenilikler ve küreselleşme, bilimin evrimine yeni boyutlar kazandıracak, etik ve toplumsal sorumlulukların yeniden değerlendirilmesini gerektirecektir.

Bu değerlendirme, Bhaskar’ın gerçekçi bilim teorisinin hem teorik hem de pratik açıdan ne denli derin ve kapsamlı olduğunu göstermekte; modern bilimin toplumsal dönüşümlerdeki rolünü ve bilimsel bilgi üretiminin geleceğini anlamada önemli içgörüler sunmaktadır.

SONUZ

Roy Bhaskar’ın Gerçekçi Bilim Teorisi adlı eseri, bilimsel düşüncenin ontolojik ve metodolojik temellerini sorgulayan, eleştirel gerçekçilik perspektifiyle bilginin evrenselliğini ve nesnelliğini yeniden tanımlamaya yönelik iddialı bir çalışmadır. Bu tez çalışması, Bhaskar’ın felsefi ve bilimsel yaklaşımlarını, disiplinlerarası bir perspektifle ele alarak, modern bilimin toplumsal, kültürel ve etik dönüşümlere olan katkılarını kapsamlı bir biçimde ortaya koymaktadır. Eser, bilimsel teorilerin yalnızca deneysel verilerle değil, aynı zamanda derin yapısal mekanizmalarla desteklenmesi gerektiği iddiası ile çağdaş bilim felsefesi tartışmalarına yeni ufuklar açmaktadır.

Sonuç olarak, Gerçekçi Bilim Teorisi, bilimsel düşüncenin evrimsel sürecini, ontolojik gerçeklik anlayışını ve metodolojik yeniliklerini eleştirel bir yaklaşımla inceleyen önemli bir referans kaynağıdır. Bu çalışma, Bhaskar’ın gerçekçi bilim teorisinin, modern bilimin bilgi üretimi, toplumsal dönüşüm ve etik normların yeniden yapılandırılmasındaki rolünü derinlemesine anlamak için sağlam bir temel sunmaktadır.