Nörobilimin Evrimi Kitabı Üzerine Derinlemesine İnceleme

Yayın Tarihi:  Mart 2025

ISBN:  9786259720517

Sayfa Sayısı:  640

Ölçüleri:  15 x 21,5 cm

Kapak Tipi:  Karton Kapak

Nörobilimin Evrimi Kitabı Üzerine Derinlemesine İnceleme

Giriş

Beyin, düşünce, duygu, hafıza ve bilinç gibi insana özgü işlevlerin kaynağı olması nedeniyle tarih boyunca büyük ilgi görmüştür. Cumhur Ertekin de Nörobilimin Evrimi adlı eserinde insan beyninin anlaşılma sürecini antik çağların mistik yaklaşımlarından modern nörobilim teknolojilerine uzanan bir serüven olarak ele almıştır​. Kitabın giriş bölümünde “İnsanlık tarihinin en büyük gizemlerinden biri: beyin” ifadesine yer verilerek beynin gizemli yapısı vurgulanır​. Prof. Dr. Cumhur Ertekin, nöroloji ve nörofizyoloji alanında uzun yıllar araştırmalar yapmış deneyimli bir bilim insanıdır​. Nörobilim tarihinde Hipokrat’tan beri ortaya atılan kuramlar ve bulgular bu eserde kronolojik bir çerçevede irdelenirken, Ertekin yalnızca bilimsel gelişmeleri anlatmakla kalmayıp düşünsel akımların etkileşimini de ön plana çıkarmıştır​. Bu incelemede önce kitabın yapısı ve oluşumu tanıtılacak, ardından nörobilimin tarihsel gelişimi, öne çıkan bilim insanları, modern teknikler ve Ertekin’in yorumlarının çağdaş literatürle ilişkisi ele alınacak, son bölümde ise kitabın değerlendirmesi ile nörobilimin geleceğine yönelik çıkarımlar yapılacaktır.

Kitabın Oluşumu ve Yapısı

Nörobilimin Evrimi, Nova Kitap tarafından 13 Mart 2025’te yayımlanmış (640 sayfa) kapsamlı bir kaynaktır​. Kitabın düzeni kronolojiktir: Antik inanışlar ve mistik uygulamalardan başlayarak bilimsel yöntemlerin gelişimiyle beynin incelenmesine dair kronolojik bir anlatım sunar​. İlk bölümlerde ilkel insan topluluklarında ruh ve akıl anlayışları, “trepanasyon” gibi kadim cerrahi yöntemler ele alınırken, devamında Aristoteles ve Hipokrat gibi filozofların beyin ile ilgili varsayımları anlatılır​. Rönesans döneminde yapılan büyük anatomik keşifler, 19. ve 20. yüzyılda nöroanatomiden nörofizyolojiye, psikiyatri tarihinden klinik nörolojiye kadar çok disiplinli kesişim noktaları kronolojik biçimde aktarılır​. Kitabın düzeni bu geniş tarihsel perspektifi tutarlı bir sırada sunacak şekilde tasarlanmıştır. Ertekin, nörobilimin tarihini sadece kronolojik olay akışıyla anlatmakla kalmayıp, aynı zamanda bu süreçteki bilimsel devrimlerin felsefi ve toplumsal bağlamını da vurgulamaktadır​. Örneğin kitapta Freud’un bilinçaltı kuramından bahsedilmesi ve psikiyatri tarihine yer verilmesi, nörobilimsel gelişmeleri psikolojik yaklaşım ve toplumsal tutumlarla ilişkilendiren geniş bir analiz açısından dikkat çekicidir​​. Böylece Nörobilimin Evrimi, beyin araştırmalarının gelişimini çok katmanlı bir biçimde ele alan, zengin içerikli bir yapıya sahiptir.

Antik Çağlardan Günümüze Nörobilimin Gelişim Aşamaları

Nörobilim tarihinin temelleri antik çağlarda atılmıştır. Örneğin Hipokrat (MÖ 460-377), Kutsal Hastalık adlı eserinde beyni dış dünyayı “analiz eden, bilinç ve zekânın merkezi” olarak tanımlamış, sinir sistemine ilişkin ilk bilimsel görüşleri ortaya koymuştur​. Ona karşın Aristoteles beyni soğutma organı olarak görüp zihni kalbe bağlamış; bu görüş uzun süre baskın kalmıştır. Roma dönemi bilim insanı Galen (130-200) ise hayvan deneyleri sonucu beyin ventriküllerini psişik pneuma adı verilen ruhsal bir maddeyle ilişkilendirerek duyum ve hareket için gerekli enerjiyi bu ventriküllerden sağladığını öne sürmüştür​. Böylece Galen’in anatomik modelinde ventriküller, sinir sistemine güç sağlayan bir merkez kabul edilmiştir. Orta Çağ’da sınırlı da olsa tıp bilgisi biriktirilirken, Rönesans’ta anatomik keşiflerle yeni bir çığır açılmıştır. Andreas Vesalius (1543) insan anatomisinde Galen’in hatalarını ortaya koymuş, beyin yapısını bilimsel çizimlerle ayrıntılı biçimde tanımlamıştır. 17. yüzyılda René Descartes, zihin ve bedeni birbirinden ayrı iki varlık olarak ele alıp beyni ruhun merkezi saymış, pineal bezi “ruhun oturduğu yer” olarak tanımlamıştır​. Descartes’ın bu ikili yaklaşımı, önceleri bilincin kökeni konusunda tartışmalara yol açmıştır.

18. yüzyılın sonlarında Luigi Galvani sinirlerin elektriksel iletisini göstererek canlılarda elektrik akımı fikrini ortaya koymuş, bu sayede sinir fiziolojisi temelleri atılmıştır. 19. yüzyılda nöroanatomi ve nörofizyoloji alanında çığır açan gelişmeler yaşanmıştır. İtalyan bilim insanı Camillo Golgi’nin geliştirdiği gümüşleme yöntemi, İspanyol Santiago Ramón y Cajal (1852-1934) tarafından geliştirilip yaygınlaştırılmış ve böylece merkezi sinir sisteminin karmaşık yapısı mikroskop altında net biçimde görüntülenebilmiştir​. Cajal, bu gözlemlerden beyin ve omuriliğin “sayısız bireysel fonksiyonel birimden” (nöronlardan) oluştuğunu ortaya koymuş, her nöronun benzersiz uzantıları olduğunu ve bu hücrelerin içeriklerinin birbirine doğrudan temas etmediğini vurgulamıştır. Cajal’ın nöron doktrini, beyin işlevlerini sinir hücreleri arasındaki bağlantılar (sinapslar) aracılığıyla açıklayan modern sinirbilimin temeli olmuştur. On yirminci yüzyıla gelindiğinde ise Charles Sherrington (1857-1952) refleks mekanizmalarını bütünleyici bir yaklaşımla incelemiş, 1932 Nobel ödülünü “nöronların işlevlerine ilişkin keşifleri” nedeniyle paylaşmıştır​. Sherrington, nöronlar arasındaki sinaptik boşluğu ifade eden “sinaps” terimini ilk kez kullanmıştır.

18. yüzyılın ikinci yarısı ve sonrası dönemde sinirbilim paradigması iyice zenginleşmiştir. Örneğin Eric Kandel (1929- ) 1950’lerden itibaren deniz salyangozu Aplysia üzerinde yaptığı çalışmalarla öğrenme ve hafıza süreçlerinin hücresel ve moleküler temelini aydınlatmış; kısa ve uzun süreli belleğin sinapsta oluşan yapısal ve fonksiyonel değişikliklere bağlı olduğunu göstermiştir​. Kandel’in çalışmaları hafızanın “sinapslarda yer aldığı” fikrini doğrulamış ve bu alanda yeni ilaç geliştirme olanaklarına kapı aralamıştır​. Özetle, antik devirlerde mistik açıklamalarla başlayan beyin araştırmaları, Rönesans’ta anatomik keşiflerle evrilmiş, 19.-20. yüzyıllarda hücresel ve moleküler seviyede ilerlemiş, günümüzde ise ileri görüntüleme ve genetik tekniklerle zenginleşerek devam etmektedir.

Öne Çıkan Bilim İnsanları ve Dönüm Noktaları

• Hipokrat (MÖ 460-377): Antik Yunan tıbbının öncüsü Hipokrat, beynin dış dünyayı algılama ve bilinci düzenleme merkezi olduğunu savunmuştur​. Bu yaklaşım, dönemin mistik inançlarından bilimsel yaklaşıma geçişin ilk adımı olmuştur.

• Galen (129-216): Romalı hekim Galen, omurilik ve beyin anatomisi üzerine hayvan deneyleri yapmış; beyin ventriküllerini psişik pneuma ile ilişkilendirerek sinir sisteminde hareket ve duyunun kaynağını açıklamaya çalışmıştır​. Galen’in varsayımları Orta Çağ’a dek etkisini sürdürmüştür.

• René Descartes (1596-1650): Rönesans döneminin filozoflarından Descartes, zihin-beden ayrımını kurarak pineal bezi “ruhun merkezi” kabul etmiştir​. Bu dönüm noktası, sinirbilimde dualist yaklaşımın temelini atmıştır.

• Santiago Ramón y Cajal (1852-1934): Modern nörolojinin kurucularından Cajal, gümüşlemeli doku boyama tekniğini geliştirerek merkezi sinir sisteminde nöronları tek tek gözlemlemiştir. Cajal’ın “nöron doktrini”ne göre sinir sistemini oluşturan milyarlarca bireysel hücre (nöron) arasında doğrudan temas yoktur​. Bu anlayış, sinir ağlarının temel yapısını tanımlayarak nöroanatomiye devrim getirmiştir.

• Charles Scott Sherrington (1857-1952): Sherrington, refleks mekanizmalarını inceleyip sinir hücreleri arasındaki bağlantıların (sinaps) önemini ortaya koymuştur. Kendisiyle Edgar Adrian 1932 Nobel Tıp Ödülü’nü “nöronların işlevlerine ilişkin keşifleri” nedeniyle paylaşmıştır​. Sherrington “sinaps” kavramını literatüre kazandırmış, sinir ağı iletişiminin fiziğini anlamaya büyük katkı sağlamıştır.

• Eric R. Kandel (1929- ): 2000 Nobel Ödülü sahibi olan Kandel, öğrenme ve bellek süreçlerini deniz salyangozu modelindeki sinaptik plastisite üzerinden aydınlatmıştır. Kandel, kısa ve uzun dönem bellek oluşumunun sinaptik etkinlik değişimleriyle bağlantılı olduğunu göstermiştir​. Bu buluşlar, beynin moleküler düzeyde öğrenmeyi nasıl kodladığını anlamada dönüm noktası olmuştur.

• Antonio Damasio (1944- ): Bilişsel nörobilimde önemli katkılarda bulunan Damasio, duygu ve akıl arasındaki ilişkiye dikkat çekmiştir. Descartes’ Error (1994) adlı çalışmasında, duyguların rasyonel karar süreçlerinin ayrılmaz bir parçası olduğunu savunmuş, “duygular akıllı karar vermeyi engellemez” görüşünü öne çıkarmıştır​. Damasio’ya göre, sağduyu kararlar ilkesinin aksine duygusal sinyaller düşünmeyi kılavuzlayan bir rol oynar.

Modern Nörobilim Teknikleri ve Paradigmalardaki Değişimler

Günümüzde nörobilim araştırmaları için çok çeşitli ileri teknikler kullanılmaktadır. Başlıca görüntüleme yöntemlerinden Fonksiyonel MRG (fMRI), manyetik rezonans imajı aracılığıyla kan akışındaki değişimleri ölçerek beyin aktivasyon bölgelerini haritalandırır​. Pozitron Emisyon Tomografisi (PET) ve Difüzyon MRG (DTI) gibi yöntemler de beyin metabolizmasını ve sinir lifi yollarını görselleştirir. EEG (elektroensefalografi) ve MEG (manyetoensefalografi) teknikleri beyin yüzeyindeki elektriksel aktiviteyi ölçerek beyin ritimlerinin anlık takibini sağlar. Diğer yandan, optogenetik gibi genetik yöntemlerle belirli nöron grupları optik sinyal güdümlü olarak kontrol edilebilmekte; ışığa duyarlı genetik mühendisliği sayesinde nöron aktiviteleri yüksek hassasiyetle tetiklenebilmektedir​. Örneğin optogenetik, sinir hücreleri içindeki fotoaktif proteinlerin ışıkla açılıp kapanmasını sağlayarak belirli sinir devrelerini inşa etmeye imkan verir​. Ayrıca, iki-foton mikroskopi ve kalsiyum görüntüleme gibi canlı doku görüntüleme teknikleri, tek nöron düzeyinde uzun süreli kayıtları mümkün kılmıştır. Ağ bağlantıları analizleri (connectome) ve yapay sinir ağları modellemeleri gibi bilişsel sinirbilim yaklaşımları da farklı sinir bölgelerinin işbirliğini anlamada yeni paradigmalar sunmaktadır. Tüm bu gelişmeler, nörobilimde içgörü kazandıran paradigmaların kaynağını oluşturur: Eskiden beynin işlevlerinin belli bölgelere sabitlendiği düşünülürken; günümüzde plastisite, bütüncül ağ modelleri, sinir sistemi ve bilişsel fonksiyonlar arasındaki dinamik etkileşimler ön plana çıkmaktadır. Örneğin Kandel’in gösterdiği üzere bellek fonksiyonları sinaptik bağlantı değişikliklerine dayanırken, günümüz sinirbilimi bu hücresel mekanizmaların büyük ölçekli beyin ağlarındaki etkisini araştırmaktadır. Sonuç olarak, Ertekin’in kitabında söz ettiği ileri teknikler – fonksiyonel beyin görüntülemeden genetik düzenleme yöntemlerine dek – günümüz nörobilim paradigmasındaki dönüşümü destekleyen araçlardır​.

Ertekin’in Yorumlarının Mevcut Nörobilim Literatürüyle İlişkisi

Cumhur Ertekin, Nörobilimin Evrimi’nde tarihi, bilimsel ve kültürel perspektifleri bütünleştirerek nörobilime geniş bir bakış açısı kazandırmıştır​. Bu yaklaşım, kendi alanında farklı dallardan beslenen Nobel ödüllü araştırmacıların yöntemlerine tamamlayıcı bir niteliktedir. Örneğin Eric Kandel, anılarıyla zenginleştirdiği eserlerinde sinaptik mekanizmaların moleküler boyutunu ön plana çıkarırken, Ertekin daha çok beyine dair kavramsal ve tarihsel birikimi vurgular. Antonio Damasio’nun duyguların mantıksal süreçlere katkısını savunduğu yöntem (örneğin “duygular akıllı karar sürecinin ayrılmaz parçasıdır” iddiası​) ile Ertekin’in Freud’un bilinçdışı kavramı üzerinden zihinsel süreçlere psikoanalitik bir derinlik getirmesi arasında paralellikler kurulabilir​. Her iki durumda da, duyguların ve bilinçdışının nörobilimsel çalışmalarla ilişkilendirilmesi ön plana çıkmaktadır. Ayrıca güncel literatürde nörolojik bulgular genellikle moleküler düzeyde analiz edilirken Ertekin, bu bulguların oluştuğu uzun tarihî süreci ortaya koyarak bir anlam bütünlüğü kurmaktadır. Bu bakımdan Ertekin’in yorumları, literatürdeki farklı yaklaşımlarla uyumludur ve onlarla diyalog hâlindedir. Kitaptaki tarihi perspektif, modern araştırma sonuçlarını daha geniş bir çerçevede anlamaya yardımcı olurken, farklı disiplinlerdeki bulguların bir arada yorumlanmasını da teşvik etmektedir.

Sonuç

Cumhur Ertekin’in Nörobilimin Evrimi adlı eseri, kapsamlı içeriği ve disiplinlerarası bakış açısıyla yüksek lisans seviyesinde bir incelemeye layık bir çalışmadır. Kitap, antik çağlardan günümüze kadar beyin araştırmalarının kilometre taşlarını ayrıntılı biçimde sunarken, bilimsel gelişmeleri tarihsel, felsefi ve toplumsal bağlamlarıyla birlikte ele alması bakımından özgün bir kaynak niteliğindedir​. Ertekin’in vurguladığı temel bilim insanları ve dönüm noktaları, günümüz nörobilim anlayışının altyapısını aydınlatmakta; Espesifik olarak Kandel’in “bellek sinapslarda gerçekleşir” sonucu gibi modern keşifler​, Ertekin’in kitapta incelediği tarihi ilerlemenin ulaştığı bir sonuç olarak görülebilir. Kitapta ele alınan pek çok konu, gelecekteki araştırmalara da yol gösterici çıkarımlar sunmaktadır. Örneğin Nobel ödüllü Kandel’in çalışmaları, “belleği destekleyen mekanizmaların anlaşılması” sayesinde yeni demans tedavilerinin geliştirilmesine kapı aralamıştır​. Benzer biçimde Ertekin’in nörobilimi geniş perspektifle özetleyen bu çalışması, özellikle Türkçe literatürde alanın gelişimine katkı sağlayacak bir başvuru kaynağıdır. Nörobilimin Evrimi, beyin araştırmalarının derin tarihsel köklerini öğrenmek isteyenler için güçlü bir rehberdir; Ertekin’in bütüncül yaklaşımı, nörobilimin geleceğine dair soru işaretlerini aydınlatacak kıymetli çıkarımlar içermektedir​. Sonuç olarak, Cumhur Ertekin’in bu eseri, nörobilim bilimine kapsamlı bir tarihsel perspektif kazandırmış olup, gelecekte de bilim insanları ve öğrenciler için değerli bir kaynak olmaya adaydır.

Kaynakça: Metin boyunca belirtilen alıntı ve bilgiler aşağıdaki kaynaklardan derlenmiştir.

• Ertekin, Cumhur. Nörobilimin Evrimi. Nova Kitap, 2025.

• Breitenfeld, T., Jurasic, M., Breitenfeld, D. “Hippocrates: the forefather of neurology.” Neurol Sci. 2014;35(9):1349–1352​.

• Rocca, W.A. “Galen and the ventricular system.” J Hist Neurosci. 1997;6(3):227–239​.

• Stanford Encyclopedia of Philosophy. “Descartes and the Pineal Gland.” (Erişim linkleri ve tarih).

• Nobel Prize. “Physiology or Medicine 1906 – Ramón y Cajal.” NobelPrize.org. (Özet ve sunum konuşması).

• Nobel Prize. “Physiology or Medicine 1932.” NobelPrize.org.

• Nobel Prize. “Physiology or Medicine 2000 – Eric Kandel.” Press Release and Prize Facts, NobelPrize.org​.

• Damasio, Antonio. Descartes’ Error: Emotion, Reason, and the Human Brain. G.P. Putnam’s Sons, 1994 (Tanıtım yazıları)​.

• Chow, M.S.M. et al. “Functional magnetic resonance imaging and the brain: A brief review.” Adv Biomed Res. 2017;6:91​.

• Chen, X. et al. “The Roles of Optogenetics and Technology in Neurobiology: A Review.” Front Aging Neurosci. 2022;14:885247​.