İrrasyonel Düşüncenin Tuzağı: Stuart Sutherland’ın "İrrasyonel" Kitabı Üzerine Bir İnceleme

 

Stuart Sutherland

İrrasyonel

YAZAR: STUART SUTHERLAND

Çeviri: Tevfik Uyar

Kapak Tasarım: Mineral

Sayfa Uygulama: Bahadır Erşık

Format: 14 x 21 cm, karton kapak

Sayfa sayısı: 360

ISBN: 978 605 4729 45 6

Baskı: Mayıs 2015

İrrasyonel Düşüncenin Tuzağı: Stuart Sutherland’ın "İrrasyonel" Kitabı Üzerine Bir İnceleme

İnsanlar hayatlarında sürekli olarak kararlar verirler ve bu kararların rasyonel bir biçimde alındığına inanırlar. Ancak Stuart Sutherland'ın İrrasyonel kitabı, bireylerin sandıkları kadar mantıklı olmadıklarını, aksine sık sık irrasyonel düşünce süreçlerine kapıldıklarını gösteren kapsamlı bir çalışmadır. Sutherland, bireylerin irrasyonel kararlar verme nedenlerini ve bu kararların sonuçlarını derinlemesine inceler. Kitap, gündelik hayatın basit hatalarından bilimsel ve politik dünyadaki yanlış kararlara kadar geniş bir yelpazede irrasyonellik örnekleri sunarak, bu hataların neden bu kadar yaygın olduğunu ortaya koyar.

İrrasyonellik Nedir?

İrrasyonellik, kişinin elindeki bilgi ve mantığa dayanarak en iyi sonuçlara ulaşamaması durumunu ifade eder. Sutherland’a göre irrasyonellik, sadece bireysel bir sorun değil, toplumsal bir fenomendir. Bireylerin karar alma süreçlerinde yaptıkları sistematik hatalar, toplumun her kesiminde, her meslek grubunda ve her kültürde yaygın olarak görülür. Doktorlar, politikacılar, iş insanları ve hatta bilim insanları bile bu irrasyonel düşünce süreçlerinden muaf değildir. Sutherland, kitabında bu duruma birçok örnek verir ve irrasyonel davranışların bireysel ve toplumsal düzeyde ne kadar zararlı olabileceğini gösterir.

İnsanların çoğu zaman rasyonel düşündüklerini ve kararlarını mantıklı bir şekilde verdiklerini düşünürler. Ancak irrasyonel davranışlar, insanların kendi çıkarlarına bile aykırı kararlar almasına neden olabilir. Bu durum, insanların çoğu zaman bilinçli olarak verdikleri kararların aslında çeşitli önyargılar ve hatalı düşünce süreçlerinden etkilendiğini ortaya koyar.

İrrasyonelliğe Yol Açan Psikolojik Mekanizmalar

İnsanların irrasyonel düşünce süreçlerine kapılmalarının altında yatan birçok psikolojik mekanizma bulunmaktadır. Sutherland, bu mekanizmaları bilişsel önyargılar ve hatalı düşünce süreçleri üzerinden açıklamaktadır. Bilişsel önyargılar, bireylerin dünyayı algılama ve anlamlandırma süreçlerinde yaptıkları sistematik hatalardır. Bu önyargılar, bireylerin hatalı sonuçlara ulaşmasına neden olabilir ve irrasyonel düşünceyi besler.

Doğrulama Yanlılığı

Sutherland’ın en çok üzerinde durduğu bilişsel önyargılardan biri doğrulama yanlılığıdır. Doğrulama yanlılığı, insanların yalnızca kendi inançlarını ve varsayımlarını destekleyen bilgileri arama ve kabul etme eğiliminde olmalarını ifade eder. İnsanlar, mevcut inançlarına ters düşen bilgileri genellikle reddederler ya da göz ardı ederler. Bu durum, insanların yanlış inançlarını sürdürmelerine ve yeni bilgileri objektif bir şekilde değerlendirmemelerine neden olur.

Doğrulama yanlılığı, birçok farklı alanda karşımıza çıkar. Özellikle politik ve ideolojik konularda insanlar, sadece kendi dünya görüşlerine uygun haberleri takip eder ve karşıt görüşleri görmezden gelirler. Bu da, toplumda kutuplaşmayı artırır ve irrasyonel düşüncenin yayılmasına neden olur. Sutherland, bu tür bilişsel önyargıların sadece bireyler arasında değil, aynı zamanda toplumsal ve politik düzeyde de büyük sonuçlar doğurduğunu belirtir.

Bulunabilirlik Heuristiği

Bir diğer önemli bilişsel önyargı ise bulunabilirlik yanlılığıdır. İnsanlar, daha kolay hatırlayabildikleri bilgileri doğru olarak kabul etme eğilimindedirler. Örneğin, bir kişinin bir uçak kazası hakkında duyduğu bir haber, uçmanın tehlikeli olduğuna inanmasına neden olabilir. Ancak istatistiksel olarak uçak kazaları çok nadirdir ve uçakla seyahat etmek, arabayla seyahat etmekten çok daha güvenlidir. Sutherland, insanların olayları ne kadar hatırlayabildiklerine göre yargılarda bulunmalarının, irrasyonel sonuçlara yol açtığını açıklar.

Çerçeveleme Etkisi

Çerçeveleme etkisi, insanların kararlarını nasıl sunulduğuna bağlı olarak değiştirebilecekleri anlamına gelir. Örneğin, bir ürünün yüzde 90 oranında başarılı olduğunu söylemek, yüzde 10 oranında başarısız olduğunu söylemekten daha olumlu bir izlenim yaratır. Her iki bilgi de doğru olmasına rağmen, nasıl sunulduğu bireylerin kararlarını etkileyebilir. Sutherland, insanların bu tür çerçeveleme tuzaklarına nasıl düştüğünü ve bunun irrasyonelliği nasıl körüklediğini detaylı bir şekilde ele alır.

Duygusal Faktörler ve İrrasyonel Kararlar

Duygusal faktörler, irrasyonel kararların en önemli kaynaklarından biridir. Sutherland, insanların duygusal durumlarının karar alma süreçlerinde ne kadar büyük bir rol oynadığını gösterir. Özellikle korku, öfke ve stres gibi duygular, insanların mantıklı düşünme yetilerini büyük ölçüde etkileyebilir. Örneğin, panik anlarında bireyler aceleci kararlar alarak uzun vadede zarar görebilirler.

Duygusal kararlar genellikle kısa vadeli rahatlamaya ya da tatmine yönelik olurken, uzun vadeli sonuçlar göz ardı edilir. Örneğin, bir kişi sinirli olduğu bir anda duygusal bir alışveriş yaparak ihtiyacı olmayan bir ürünü satın alabilir. Bu karar, kısa süreli bir tatmin sağlasa da uzun vadede pişmanlığa yol açabilir. Sutherland, duyguların irrasyonel kararlar üzerindeki etkilerini açıklarken, insanların bu tür duygusal durumlarda nasıl daha dikkatli olmaları gerektiğini de vurgular.

Sosyal ve Kültürel Etkiler

İrrasyonellik sadece bireysel psikolojik süreçlerle sınırlı değildir; sosyal ve kültürel etkiler de insanların irrasyonel kararlar almalarında büyük rol oynar. Toplumun normları, bireylerin davranışlarını ve karar alma süreçlerini etkiler. Örneğin, bir birey bir gruba ait olma ihtiyacı nedeniyle kendi inançlarına aykırı olan bir davranışta bulunabilir. Bu tür sosyal baskılar, bireylerin irrasyonel düşünme eğilimlerini artırır.

Grup düşüncesi, irrasyonel kararların alınmasında büyük bir etkiye sahiptir. Grup düşüncesi, bireylerin bir gruba uyum sağlama isteği nedeniyle eleştirel düşüncelerini bastırdıkları bir süreçtir. Bu, grup içinde alınan kararların mantıksız olmasına neden olabilir. Sutherland, özellikle büyük organizasyonlarda ve hükümetlerde grup düşüncesinin nasıl tehlikeli sonuçlar doğurabileceğini vurgular.

İrrasyonel Düşüncenin Günlük Hayattaki Örnekleri

İrrasyonel düşüncenin en çarpıcı örneklerinden biri, insanların günlük alışveriş alışkanlıklarıdır. Sutherland, insanların genellikle duygusal dürtülerle alışveriş yaptıklarını ve bu durumun irrasyonel davranışlara yol açtığını açıklar. Örneğin, bir kişi mağazada büyük bir indirim gördüğünde ihtiyacı olmayan bir ürünü sırf "fırsat" olduğu için satın alabilir. Bu, kısa vadeli bir kazanç gibi görünse de uzun vadede bireyin bütçesine zarar verebilir.

Benzer şekilde, yatırım kararları da irrasyonel olabilir. İnsanlar finansal piyasalardaki dalgalanmalara duygusal tepkiler vererek aceleci yatırım kararları alabilirler. Sutherland, insanların uzun vadeli düşünmek yerine kısa vadeli kazançlara odaklanmalarının irrasyonel sonuçlar doğurabileceğini belirtir. Özellikle borsa gibi yüksek riskli alanlarda bu tür irrasyonel davranışlar, büyük kayıplara yol açabilir.

İrrasyonelliğe Karşı Bilinçli Mücadele

Sutherland, irrasyonel düşüncenin önüne geçebilmek için bilimsel düşüncenin ve eleştirel aklın geliştirilmesi gerektiğini savunur. Bilimsel düşünce, olaylara objektif bir şekilde yaklaşmayı ve kanıtlara dayalı sonuçlar çıkarmayı gerektirir. Sutherland, insanların bilimsel yöntemi benimsemelerinin irrasyonelliğe karşı en etkili savunma aracı olduğunu belirtir.

Ancak bilimsel düşünce, herkes tarafından kolayca benimsenmeyen bir yöntemdir. İnsanların önyargılarını ve bilişsel yanılgılarını aşabilmeleri için eleştirel düşünce becerilerini geliştirmeleri gerekir. Sutherland, eğitim sisteminin bu becerileri geliştirmeye yönelik bir çaba içerisinde olması gerektiğini sav

unur. Özellikle çocukların erken yaşlardan itibaren eleştirel düşünme becerileri kazanmaları, irrasyonelliğin önlenmesi açısından büyük önem taşır.

Sonuç: Rasyonellik mi İrrasyonellik mi?

Stuart Sutherland’ın İrrasyonel kitabı, insanların sanıldığından çok daha irrasyonel davrandığını ve bu irrasyonelliğin bireysel ve toplumsal düzeyde ciddi sonuçlara yol açabileceğini ortaya koyar. İrrasyonel davranışların altında yatan bilişsel önyargılar, duygusal faktörler ve sosyal etkiler, bireylerin mantıklı kararlar almasını zorlaştırır. Ancak bilimsel düşüncenin ve eleştirel aklın yaygınlaştırılması, irrasyonel düşünce süreçlerinin önüne geçmenin en etkili yolu olarak karşımıza çıkar.

Bu yazı, irrasyonelliğin doğasını ve nedenlerini anlamak isteyen herkes için bir rehber niteliğindedir. Sutherland’ın derinlemesine analizleri, irrasyonel davranışların nasıl ortaya çıktığını ve bu davranışların nasıl engellenebileceğini gözler önüne serer. İrrasyonel düşünce tuzağından kaçınmanın yolu, olaylara eleştirel bir gözle bakmak ve bilimsel yöntemleri rehber edinmektir.