İbrahim Kafesoğlu’nun Selçuklu Tarihine Yaklaşımı Üzerine Akademik İnceleme
Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar
İbrahim Kafesoğlu’nun Selçuklu Tarihine Yaklaşımı Üzerine Akademik İnceleme
İbrahim Kafesoğlu ve Selçuklu Tarihçiliğine Katkıları
Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu, Selçuklu tarihi çalışmalarında önemli bir yere sahiptir. Zira, kendi ifadesiyle meslekî hayatının ilk on beş yılını Selçuklu tarihine ayırmış, sonraki yirmi beş yılını ise Selçuklular öncesi ve sonrasını birbirine bağlayarak Türk tarihinin sürekliliğini vurgulamıştır. Kitap tanıtımına göre Kafesoğlu, Selçuklu tarihçiliğinin akla gelen ilk isimlerindendir. O, eserlerinde Türk-İslam sentezi anlayışını benimseyerek, Selçuklu devletini “tarihî bir köprü” olarak görmüştür. Bu doğrultuda ele aldığı “Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar” adlı eserde, Selçukluların tarihini geniş bir perspektifle değerlendirmiştir. Kafesoğlu’nun vurguladığı gibi, Selçuklu Devleti eski Türk topluluklarında var olan anlayış ile İslâmî toplumsal yapının uyumlu bir bileşimi olup, bu devlet Türklerin İslâm düşüncesine intibakını sağlayan ilk büyük teşekküldür. Dolayısıyla Selçuklular, Türk tarihine yeni bir yön vermiş, Türk birliğine kuvvetli bir dinamizm kazandırmıştır.
Prof. Kafesoğlu’nun tarihçilik anlayışı, ulus-devletçi ve bütünleştirici bir bakış açısıyla karakterize edilir. O, Selçuklu tarihini ulusal tarih bilinci içinde ele almış, farklı bölgelerdeki Türk devletlerini Selçuklu devamı olarak görmüştür. Bu anlayış, eserinde Selçukluları yalnızca bölgesel bir güç değil, aynı zamanda dünya tarihine yön veren bir imparatorluk olarak değerlendirmesine yansımıştır. Kafesoğlu, Selçuklu tarihini kaleme alırken çeşitli kaynakları kritik bir yaklaşımla değerlendirmiş, yer yer tartışmalı mevzuları da irdelenmiştir. Özetle, Kafesoğlu’nun Selçuklu tarihçiliğine katkısı, kapsamlı dönem çalışması yapması ve Türk-İslâm sentezi perspektifini vurgulamasındadır.
Selçuklu Tarih Yazımının Kaynakları ve Kafesoğlu’nun Metodolojisi
Selçuklu dönemi tarihinin yazımında birinci el kaynak sıkıntısı vardır. Genellikle Orta Çağ Arap ve Fars tarih kronikleri, bazı batılı seyahatnâmeler ve arkeolojik bulgular başlıca dayanaklardır. Kafesoğlu’nun “Selçuklu Tarihi” çalışmasında, bu kaynaklar ayrıntılı şekilde ele alınmıştır. Örneğin Kafesoğlu, Selçuklu tarihine ait önemli eserler arasında Müsâmerü’l-Ahbâr (1323), Ahmed Kâmîn’in Büyük Selçuklu Şehnâmesi ve Hâce Dehhânî’nin Selçuklular Şehnâmesi gibi eserlere işaret etmektedir. Ayrıca Nasîrî Hüseyin gibi seyyahların gözlemlerini de kullanarak Diyarbakır’da Selçuklu sanatına dair bulgulara değinmiştir. Kaynak eksikliği nedeniyle Selçuklu tarihçiliği uzun süre Osmanlı tarihlerinin gölgesinde kalmışsa da, Kafesoğlu ve çağdaşları bu eksikleri gidermek için yoğun çaba harcamıştır.
Kafesoğlu’nun metodolojisi kaynak merkezli ve disiplinlerarasıdır. O, medrese eğitimini, iktâ belgelerini, mimari kalıntıları, parasal ve epigrafik malzeme ile dönemin edebî eserlerini bir bütün içinde değerlendirir. Örneğin Selçuklu medreselerinin teşkilatlanmasına yönelik bölümlerinde Nizâmü’l-Mülk’ün Siyasetnâmesi gibi idari metinleri kullanmıştır. Coğrafya bilgisi için ise dönem seyyahlarının ve coğrafyacılarının (Nasîrî Hüseyin gibi) kayıtlarına başvurmuştur. Kafesoğlu, orijinal dildeki Farsça, Arapça belgeleri kendi yetkinliğiyle okumayı tercih etmiştir. Genel olarak metodolojisi, klasik Türk-İslâm tarih yazımı geleneğini izleyip güvenilir kaynaklara öncelik vermek şeklindedir. Bu sayede Selçuklu tarihinin karmaşık olaylarını hem siyasi hem de kültürel bağlamda eksiksiz ortaya koymayı amaçlamıştır.
Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun Kuruluşu ve Siyasi Yapısı
Büyük Selçuklu Devleti, 1040’ta Tuğrul Bey tarafından Horasan’da kurulmuştur. Kafesoğlu’nun ifadesiyle Tuğrul Bey, imparatorluğun temelini atmış ve “Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun Yakındoğu’da sarsılmaz bir siyasi teşekkül olarak gelişmesini” sağlamıştır. Tuğrul’un 1063’teki ölümünden sonra saltanat Alp Arslan’a geçmiş, Alp Arslan dönemi ordunun güçlendiği ve devlet teşkilâtının düzenlendiği bir evre olmuştur. Kafesoğlu, Alp Arslan’ın vezir Amidülmülk’ü azledip yerine Nizamü’l-Mülk’ü atamasını, merkezî idarede reform olarak vurgular. Alp Arslan ve ardından Sultan Melikşah dönemlerinde Selçuklu Devleti en geniş sınırlarına ulaşmış, batıda Anadolu’ya, güneyde Suriye ve Hicaz’a kadar ilerlemiştir.
Büyük Selçuklu siyaset ve yönetim yapısı merkezi bir monarşi biçimindeydi. Saltanat, tuğra ile temsil edilen mutlak bir iktidar olarak sürdürülürken; sultanı beş ana divan (bakanlık) desteklerdi. Bu divanlardan vezâret (başbakanlık) en üst yetkiliyi barındırırken, divan-ı tura dışişlerini, divan-ı istilâ (hazîne) vergileri, divan-ı arz ordunun lojistiğini, divan-ı işrâf denetimi yürütüyordu. Atabeyler olarak anılan şehzade valiler şehirlerde kendi vezirleriyle küçük divanlar kurmuş; buralarda hem askeri hem idari işlerle ilgilenmişlerdir. Selçuklu ordusu iki temel unsurdan oluşuyordu: padişaha bağlı mâliyeye kayıtlı Hassa ordusu (kilise gibi üst düzey askerî birlikler) ve iktâ sistemiyle beslenen sipâhi sınıfı süvariler. Kısacası Kafesoğlu’na göre Büyük Selçuklu Devleti, klasik İslam monarşisinde Türk örflerini harmanlamış, divanlı güçlü bir devlet teşkilâtına sahipti.
Selçuklu Kültür ve Medeniyeti: Eğitim, Sanat, Şehircilik, Din
Büyük Selçuklu İmparatorluğu, eğitim ve ilim merkezi olarak da ön plana çıktı. Kafesoğlu, Sultan Alp Arslan’ın 1066’da Bağdat’ta ilk Nizamiye Medresesini kurduğunu kaydeder. Bu medrese (Nizâmiye), dönemin en yüksek öğrenim kurumu sayılmış; yalnız dinî ilimler değil felsefe, matematik ve astronomi gibi pozitif bilimler de öğretilmiştir. Devlet memurlarının yetiştiği bu kurumlar, Selçuklu devletinin ilim ve idarî birikimini artırmada kilit rol oynamıştır.
Sanat ve mimaride Selçuklular, büyük yenilikler getirmiştir. İmparatorluk topraklarında binlerce cami, mescit, kervansaray, hamam, medrese ve türbe inşa edilmiştir. Kafesoğlu’na göre bu eserlerin cepheleri renkli hat yazılarıyla, içleri ince işçiliklerle süslenmiş; kubbeler Türk çinileriyle kaplanmıştır. Selçuklu mimarisi eski İran geleneğine dayansa da özgün şekiller ortaya çıkmıştır. Özellikle “çarşu cami” ve kubbeli türbe mimarisi 11-12. yüzyılda gelişmiş, Selçuklu sanatının izleri Irak, Suriye ve Mısır’a kadar yayılmıştır. Şehircilikte İsfahan, Merv, Nişabur gibi başkentler imparatorluğun kültür merkezleriydi; bu kentlerde kütüphaneler, gözlemevleri ve kervansaraylar kurulmuştur. Anadolu’da ise Konya kısa sürede zengin bir Selçuklu şehri haline gelmiştir. Kafesoğlu, Selçuklu döneminin şehircilikte ve sanat eserlerinde Türk-İslam sentezini bariz şekilde yansıttığını vurgular.
Dinî yaşamda Büyük Selçuklular resmî olarak Sünnî-Hanefî mezhebini benimsedi. Nizâmül-Mülk gibi vezirler, kurdukları medreseler yoluyla Sünnî âlemi güçlendirmeyi amaçlamış, Fatımî-Bâtînî akımlara (Nizârî/Haşhaşiler gibi) karşı mücadele etmişlerdir. Nizamü’l-Mülk döneminde Sünni eğitim vurgulanırken Şii kastlardan biri olan Hasan Sabbâh’ın şeyhlerine karşı sert tavırlar sergilenmiştir. Sultan Melikşah ve onun halifesi, Abbâsî halifesinin onayıyla İslâm dünyasında Şii unsurları tasfiye etmeye yönelik planlar yapmışlardır. Kafesoğlu ayrıca Selçuklu devrinin hoşgörü politikasına da dikkat çeker: Abbâsî hilâfetini tanıyarak Halife adına hutbeler okutmak ve gayrimüslim tebânın haklarını güvence altına almak, dönemde İslâmî bir denge oluşturmuştur. Böylece Selçuklu yönetimi, ilim ve din merkezlerinin gelişmesine paralel olarak tasavvufî tarikat ve tıp gibi alanlarda da ilerleme kaydetmiştir.
İran Etkisi ve İslamlaşma Süreci
Selçuklular İran yaylalarında kök saldığı için, Fars kültürü ve İslam uygarlığı onlar üzerinde derin bir etki yapmıştır. Kafesoğlu, Anadolu ve İran’da gördükleri zengin mimari geleneğe kendi özgün damgalarını vurarak yeni yapı üslupları geliştirdiklerini belirtir. Örneğin Bağdat, Nişabur ve Tus Nizâmiye medreseleri, Selçuklu dönemi mimarisinin başarılı örnekleri olarak Türkiye ve İran mimarisine yön vermiştir. İktisadî ve kültürel hayatın merkezindeki Fars dili ve Ehl-i Sünnet eğilimleri giderek baskın hale gelmiştir. Nizamü’l-Mülk’ün veziri olduğu dönemlerde Selçuklu devleti artık bir Türk-Oğuz devleti olmaktan çıkıp, “idari, mâlî, askeri teşkilât bakımından İslâmi hüviyet kazanmış”, bir “İslam-Türk İmparatorluğu” haline gelmeye başlamıştır.
Türk boyları ise gönüllü olarak veya yoğun baskı altında İslam’ı kabul etmiştir. Kafesoğlu’na göre Selçuklu sultanları başlangıçta birer Türkmen beyiyken, fetihler ilerledikçe farklı etnik unsurların hâkimiyeti altına girdikleri için kendilerini “İslâm sultanları” olarak nitelendirmek zorunda kalmışlardır. Bu süreçte İslâmî dinî eğitim ve medrese geleneği öne çıkmış, Türk topluluklarının İslam’la bütünleşmesi hızlanmıştır. Sonuç olarak, Selçuklu döneminde Türkler İslam hukukuna ve sosyal örgütlenmesine tam anlamıyla entegre olmuş, Selçuklu İmparatorluğu hem Türk kimliğini hem İslam geleneğini beraberce yaşatan bir dönem olmuştur.
Anadolu Selçukluları ve Türkiye’nin Tarihî Gelişimindeki Rolü
1071 Malazgirt Zaferi’nden sonra Anadolu’da kurulan Selçuklu beylikleri, daha sonra Anadolu Selçuklu Devleti çatısı altında birleşmiştir. Kafesoğlu’nun anlatımına göre Tuğrul ve Alp Arslan’ın seferleriyle Erzurum, Ahlat, Malatya gibi şehirler ele geçirilmiş; 1060’ta Sivas alınmış, 1061’de Bizans orduları Boğazlıyan civarında bozguna uğramıştır. Alp Arslan 1071’de Malazgirt kalesini bir hücumda fethetmiş, Diyarbakır bölgesini hakimiyetine almıştır. Bu dönemde Anadolu’nun kapıları Türklere sonuna kadar açılmıştır.
Anadolu Selçukluları, Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasında kilit rol oynamıştır. Kılıç Arslanlar ve Sultan Keykâvus dönemlerinde devlet güçlenmiş, İç Anadolu fethedilip kaleler inşa edilmiştir. Özellikle Alâeddin Keykubad (1220–1237) döneminde iktisadî refah artmış, çok sayıda imar faaliyeti yapılmıştır. Bu dönemde denizcilik faaliyetleri de canlanmış, Antalya ve Sinop gibi limanlar Selçuklu idaresine katılmıştır. Anadolu Selçukluları, İlhanlılar’ın baskısına kadar Anadolu’yu Türk yurdu haline getirmiştir. Kafesoğlu da gösteriyor ki, bu gelişmelerin sonucu Osmanlı Beyliği bu miras üzerine kurulmuş, 1299’da Osman Gazi önderliğinde Anadolu’daki beylikleri merkezileştirip çok daha büyük bir imparatorluk doğurmuştur. Hatta günümüz Türkiye’sindeki pek çok yer adı Oğuz boylarıyla bağlantılıdır; bu da Anadolu halkının Selçuklu ve Oğuz kökenli olduğunu gösterir.
Kafesoğlu’na göre, Anadolu Selçukluları’nın en büyük tarihi rolü Türklerin Anadolu’daki varlık zemini hazırlaması ve bir Türk-İslam devlet geleneğini tesis etmesidir. Anadolu’nun sosyal ve ekonomik alt yapısını dönüştürerek sonraki Türk devletlerine kaynaklık etmişlerdir. Kafesoğlu, Selçuklu-Danişmend-Çaka beylikleri gibi yerel yönetimler yanında, Türk-İslam uygarlığının Anadolu’daki temsilcileri olan bu devletlerin Orta Çağ tarihindeki önemini vurgulamıştır. Özetle, Anadolu Selçukluları, Türkiye tarihine geçiş döneminin yapı taşlarını oluşturmuş ve Türk devlet geleneklerini buraya taşıyan *“büyük devir”*lerden biri olmuştur.
Kafesoğlu’nun Değerlendirmeleri Işığında Selçukluların Türk Tarihindeki Yeri
Kafesoğlu’na göre Selçuklular, Türk tarihinin en önemli dönüm noktalarındandır. Selçuklu devleti, Hun ve Göktürk İmparatorlukları’ndan sonra üçüncü büyük Türk devleti olup, Horasan’da ortaya çıkması sayesinde Türk-İslam dünyasında benzersiz bir sentez kurmuştur. Bu çağda Türk unsuruyla İslâmî düzenin uyumlu bir şekilde harmanlanması, Türklerin Orta Doğu ve Anadolu’da kalıcı iz bırakmasını sağlamıştır. Kafesoğlu, Selçuklu sultanlarının Islam hukukunu hâkim kılarak “laiklik” prensibini uyguladıklarını belirtir; Halifeyle olan ilişkide dünyaya âit işleri devletin, dinî işleri ulemanın yürütmesi fikri yerleşmiştir. Bu durum, İslam dünyasında hem gayrimüslimlerin haklarının güvence altına alınmasına hem de ilmî ve san’atî hayatta özgürlüğün büyümesine yol açmıştır.
Selçuklular ayrıca cihan hâkimiyeti anlayışını benimseyen “futuhatçı” bir millettir. Kafesoğlu, Selçuklu sultanlarının geçmiş Türk devletlerine benzer şekilde dünyanın bir lider tarafından yönetilmesi idealini taşıdığını ve bu amacı gerçekleştirmeye çalıştıklarını vurgular. Saltanat mücadelesine rağmen, Selçuklular Türk kimliği ve İslam inancını aynı paydada birleştiren ilk büyük devleti kurmuş; geride bıraktıkları miras, Osmanlılar dâhil sonraki Türk devletlerinde açıkça görülmüştür.
Sonuç olarak, Kafesoğlu’nun değerlendirmeleri ışığında Selçuklular, Türk-İslam sentezinin kurucu halkası olarak görülür. Onlara göre, Selçuklu İmparatorluğu olmamış olsaydı, Türkler İslam dünyasında önemli bir kimlik kazanamaz, Anadolu’yu yurt yapamazlardı. Kafesoğlu, Selçukluların Türk tarihine kattığı temel değeri “Türklerin İslâm düşünce ve medeniyetine girmesinin ilk ve sağlam yolu” olarak tarif eder. Bu bakımdan Selçuklular, Türk ulusunun tarihî gelişiminde vazgeçilmez bir aşamadır.
Sonuç
İbrahim Kafesoğlu, Selçuklu tarihçiliğinde öncü bir tarihçi olarak kabul edilir. Akademik kariyeri boyunca Selçuklu siyaseti, kültürü, toplum yapısı ve onların dünya tarihindeki yeri üzerine kapsamlı çalışmalar yapmıştır. Onun en son eseri “Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar”, bu birikimin derlendiği bir külliyattır. Bu eserde Kafesoğlu, Selçuklu tarihini kurduğu geniş çerçevede sunarken orijinal kaynakları titizlikle değerlendirmiştir. Geniş kronolojik kapsamıyla Selçukluların kuruluşundan Anadolu’daki mirasına dek konuları ayrıntıyla işlemiş; İslamlaşma, Fars etkisi, medrese sistemi gibi konu başlıklarını derinlemesine incelemiştir.
Kafesoğlu’nun çalışmaları, Selçuklu tarih araştırmalarında büyük ilerlemelere yol açmıştır Bir değerlendirmeye göre, onun eserleri ve araştırmaları sayesinde Selçuklu tarihçiliği büyük gelişme kaydetmiştir. Kendi literatüründe de Selçuklu’nun dünya tarihindeki önemini vurgulayan Kafesoğlu, bu çalışmasıyla Türk tarihine yeni bir perspektif kazandırmıştır. Bütüncül bakışı ve özgün sorularıyla Selçuklulara dair algımızı zenginleştirmiştir. Böylece Selçuklular, Türk tarihinin hem bir halkası hem de dünya tarihinin gözü dönmüş fetihlerine liderlik eden büyük bir imparatorluğu olarak netleşmiştir. Kafesoğlu’nun mirası, sonraki kuşak tarihçilere de ilham kaynağı olmaya devam etmektedir.
Kaynakça (APA Stilinde):
- Kafesoğlu, İ. (1972). Selçuklu Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
- Kafesoğlu, İ. (2018). Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
- Kesik, M. (2023). Cumhuriyet’in 100. yılında Türkiye’de Selçuklu Tarihi çalışmaları. Tarih Dergisi, 81, 337-366.
- Kitapyurdu.com. (2018). Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar [Kitap tanıtımı]. Erişim: https://www.kitapyurdu.com/kitap/selcuklular-ve-selcuklu-tarihi-uzerine-arastirmalar/349521.html
- Kütük, A. (2017). Selçuklu Tarihi’nin Meseleleri ve Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu (bkz. tartışmalar).
- Kesik, M. ve Yılmaz, H. (2012). Cumhuriyetimizin 100. Yılında Türkiye’de Selçuklu Tarihi Çalışmaları. Uluslararası Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 2(5), 110-118.
Leave a Comment