Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu’nun Akademik Mirası Üzerine İnceleme
Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu
Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu’nun Akademik Mirası Üzerine İnceleme
Giriş
İbrahim Kafesoğlu (1914-1984), Türk tarihçisi ve Türkolog olarak Cumhuriyet dönemi tarih yazımının önemli isimlerindendir. Kalbinde taşıdığı vatan ve millet sevgisiyle eserlerinde Türklük sevgisini vurgulamış, tarihî olayları ideolojisinden bağımsız ve olduğu gibi aktarılmasını savunmuştur. Önemli eserlerinden Türk Millî Kültürü ile Türk milletinin 4000 yıllık köklü bir tarihe ve zengin bir kültüre sahip olduğunu ortaya koymuş; bu sayede Türk kültürünün tarihsel derinliğine dikkat çekmiştir. Çalışmalarında millî tarih ve millî kültür kavramlarına odaklanan Kafesoğlu, düşünce dünyasında Türk-İslam sentezi fikrinin savunucularından biri olarak anılır. Türk fikir hayatına yön veren nadir şahsiyetlerden sayılan Kafesoğlu, hem tarihçi kimliğiyle hem de milliyetçi eğitim çalışmalarıyla 20. yüzyıl Türk entelektüel hayatında müstesna bir yere sahiptir.
Kafesoğlu’nun akademik kariyeri ve eserleri
Kafesoğlu, öğretmenlik eğitiminden sonra 1936’da Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde öğrenime başladı ve 1940’ta mezun oldu. Ardından Budapeşte’de Türk tarihi doktorası yapmaya çalıştı; savaş nedeniyle 1945’te İstanbul’a dönüp aynı fakültede Osmanlı ve Selçuklu tarihi çalışmalarına yöneldi. 1949’da doktor, 1953’te doçent, 1962’de profesör unvanını aldı ve İstanbul Üniversitesi Genel Türk Tarihi Kürsüsü başkanlığına getirildi. Erzurum Atatürk Üniversitesi’nin kuruluşunda yer alan Kafesoğlu, 1970’te Zeki Velidi Togan’dan sonra Genel Türk Tarihi kürsüsünü yöneterek 1983’te emekli olana dek bu görevi sürdürdü. Meslekî yaşamı boyunca yurt dışı incelemeleri de yapan Kafesoğlu, İslâm Ansiklopedisi ve Türk Tarih Kurumu gibi kuruluşlarda görev aldı.
Çok yönlü çalışkanlığıyla tanınan Kafesoğlu’nun 17 kitabı ve yaklaşık 300 makalesi bulunmaktadır. En önemli eseri Türk Millî Kültürü (İstanbul 1977, 1983, 1984, 1986) adlı yapıtıdır; bu kitapta, Türk milletinin 4000 yıllık tarih ve zengin kültür mirasını ele alarak kültür ve medeniyet teorilerini, Türklerin soy, anayurt ve yayılma tarihi ile İslam öncesi Türk devletlerini incelemiştir. Diğer başlıca eserleri arasında Selçuklu Tarihi (1972, 1992), Türk Milliyetçiliğinin Meseleleri (1966), Sultan Melikşah (1973), Türk-İslâm Sentezi (1985) ve Türk Bozkır Kültürü (1987) sayılabilir. Kafesoğlu, tarih eğitimine de büyük önem vermiş; lise tarih müfredatı hazırlıklarında görev almış ve 1976’da Milliyetçi Cephe hükümeti döneminde lise tarih kitaplarını yazmış, bu kitaplarda Türk tarihine ağırlık vererek millî bir perspektif oluşturmuştur.
Tarihçilik anlayışı: kaynak kullanımı, metodoloji, millî tarih vurgusu
Kafesoğlu’nun tarihçiliğinde millî tarih anlayışı belirgindir. Tarihî olayları nesnel bir biçimde vermeyi prensip edinen Kafesoğlu, çalışmalarında “tarihî gerçekler ne ise aynen verilmesini” savunmuş, olguları duygusallıktan ziyade akılcı yaklaşımla incelemiştir. Tarihî olguların tarafsız aktarılması gerektiğini vurgulayan bu tutum, onun metodolojisinin temel taşlarından biridir. Kafesoğlu, özellikle Osmanlı tarihi çalışırken Selçuklu ve İslamiyet öncesi Türk tarihi ile kültürünü de kapsamlı biçimde bilmenin zorunlu olduğuna inanıyordu. Ona göre, Orta Çağ tarihçileri ile ilgilenenler, tarihin başlangıcını ve kültürel bağları günümüze kadar bütünlüklü biçimde görerek ele almalıdır. Bu yaklaşım, onun tarih yazımında geniş bir kronoloji ve çok disiplinli bakış açısı kullanılmasını işaret eder.
Millî tarih vurgusu aynı zamanda eğitim çalışmalarına da yansımıştır. 1970’lerde Türkiye’de “Tarih derslerinin temeli Türk tarihi olacaktır” anlayışı benimsendiğinde Kafesoğlu, lise tarih kitaplarını hazırlamış ve bu kitaplarda Türk tarihi ile İslam-Türk tarihine diğer uygarlıklara kıyasla çok daha geniş yer ayırmıştır. Örneğin onun yazdığı 237 sayfalık “Lise 1” kitabında Türk konularına 170, İslam tarihine 35, Yunan-Roma’ya 21, diğer uygarlıklara ise sadece 11 sayfa ayrılmıştır. Kafesoğlu’na göre bu düzenleme, Türk milletinin tarihî rolünün ve hedeflerinin genç kuşaklara kavratılması için gerekliydi. Bu yönüyle Kafesoğlu, tarih yazımında millî perspektife önem vererek idealize edilmiş bir milliyetçi yaklaşımı temsil etmiştir.
Türk-İslam sentezi yaklaşımı ve kültürel/tarihsel temelleri
Kafesoğlu, düşünce dünyasında Türk-İslam sentezi kavramının önde gelen savunucularından biridir. Ona göre sentez, “Türklük” ve “İslamiyet” kavramlarının birliği anlamına gelir; Türklük ile İslamiyet’in sosyal ve manevi alanda bir olması, bu iki unsuru tek bir kültürel bütünlük içinde düşünmek demektir. Bu açıdan Kafesoğlu, Türklerin İslam’ı kabul ettikten sonra aslında sadece kendi tarihlerini değil dünya tarihini de etkileyecek büyük gelişmeleri başlattığını vurgular. Ona göre “Türk kültürü, İslamiyet’le müşerref olunca İslamlaşmaya başlamış” ve önceden var olan “Cihan Devleti ülküsü” –Allah’ın adını ve adaletini dünyaya yayma fikri– İslam çerçevesinde sürdürülmüştür. Başka bir ifadeyle, Türklerin İslam dünyasının yükünü ve ülkülerini omuzlaması, tarihî bir misyon olarak görülür.
Kafesoğlu’nun bu sentez anlayışında, Türklerin tarih boyunca devlet kurma, teşkilât kurma ve hoşgörü gibi özelliklerinin İslam’ı özgün bir biçimde yorumlamada etkisi büyüktür. Türk topluluklarının eski bozkır medeniyetindeki siyasi anlayışları, ordu ve hukuki gelenekleri İslamiyet ile bütünleşince, toplumun her alanında Türk üslûplu bir İslam yaşam biçimi ortaya çıkmıştır. Kafesoğlu’nun çalışmaları, Türklerin İslam’ı içselleştirerek coğrafyanın geniş kesimlerinde hüküm süren büyük Müslüman devletler kurduğunu ve bu sayede hem Türk hem de İslam medeniyetinin şekillenmesine katkıda bulunduğunu göstermeye yöneliktir. Bu nedenle Kafesoğlu, tarih yazımında Türk-İslam sentezinin tarihi sürecini irdelerek, kültürel bir senkretizm perspektifi sunmuş; Türk milli kimliği ile İslami kimliğin birbirine bağlandığı bir tarih anlayışını teşvik etmiştir.
Türk milliyetçiliği fikrindeki rolü ve ideolojik etkileri
Kafesoğlu’nun fikri kimliğinin temelinde milliyetçilik düşüncesi vardır. Lisansüstü eğitiminden itibaren milliyetçi bir çizgide yer alan Kafesoğlu, yaşadığı dönemde Türkçülük ve milliyetçilik hareketlerine yakın durmuş, eserlerinde ve konferanslarında millî duyarlılığı ön planda tutmuştur. Çalışmaları boyunca sürekli olarak “vatan-millet sevgisi” temasını işlemiş, Türk tarihini ve kültürünü yücelten bir üslûp kullanmıştır. Bu nedenle, Kafesoğlu yalnızca bir tarihçi değil, aynı zamanda muhafazakâr milliyetçi görüşleriyle Türk fikir dünyasında etkin bir aydın olarak değerlendirilmiştir.
Milliyetçi ideolojiyi kurumsal zemine taşıyan Kafesoğlu, Türkiye Muallimler Birliği (1956-57), Milliyetçi Öğretmenler Sendikası (1964-68) ve İstanbul Milliyetçi Öğretmenler Birliği (1964-70) gibi eğitim ve öğretmen kuruluşlarının başkanlıklarını üstlenmiştir. Ayrıca 1970’te Aydınlar Ocağı’nın kurucu üyelerinden olmuş ve ilk genel başkanı olarak Türkçü aydın hareketine yön vermiştir. 1970’li yıllarda Türk-İslam sentezini milliyetçi eğitim politikalarına entegre eden Kafesoğlu, tarih müfredatının millîleşmesi sürecinde aktif rol oynamıştır.
Kafesoğlu’nun ideolojik etkisi, siyasi ve kültürel alana da yansımıştır. Öncelikle tarih ders kitaplarında “müslüman Türk devleti” kavramını ilk kez müfredata sokmuş, tarih öğretiminin amacını tamamen Türk Tarihi temelinde koymuştur. Bu müdahaleler dönemin eleştirilse de, milliyetçi öğretmen ve akademisyen kuşağı üzerinde derin izler bırakmıştır. Neşe Çetin’in belirttiği gibi, Kafesoğlu “hayatının başından itibaren milliyetçi bir çizgide yer almış ve eserler vermiş” bir şahsiyettir; yazdığı sayısız makale, kitap ve verdiği konferanslar sayesinde “Türk’ü en iyi anlayan ve anlatan” bir tarihçi olarak kabul edilmiştir. Böylece Kafesoğlu, hem fikir dünyasında hem eğitim kurumlarında Türk milliyetçiliğinin yaygınlaşmasında önemli bir rol oynamıştır.
Türk tarihçiliğine ve eğitimine katkıları
Kafesoğlu’nun Türk tarihçiliğine katkıları çok yönlüdür. En başta, Türk Millî Kültürü gibi eserleriyle Türk tarihi ve kültürünün bütünlüklü bir şekilde ele alınmasını sağlamıştır. Selçuklu, Osmanlı öncesi Türk toplulukları ve İslam-Türk dönemi üzerine yaptığı araştırmalar, bu dönemlerin tarihçilerinin alanlarını genişletmiş ve yeni konular kazandırmıştır. Ayrıca Osmanlı tarihçisi olanlara İslam öncesi Türk tarihini de iyi bilme telkini, tarih yazımında kronolojik derinliği vurgulamıştır. Eserlerinde sıkça yararlandığı kaynaklar arasında hem göçebe kültürlerine ait sözlü geleneklerin analizleri hem de klasik İslâm ve Batı kaynakları vardır; bu sayede yerli tarihçiliğe daha zengin kaynak kullanımını aşılamıştır.
Eğitime katkısı ise özellikle tarih öğretimini millî temellere oturtma çabalarıyla öne çıkar. 1976’daki “Tarih dersi temeli Türk tarihi” politikasına uygun olarak hazırladığı lise tarih kitapları, müfredata Türk-İslam konularını yerleştirerek genç kuşaklara millî bilinç aşılamıştır. Bu kitaplar, o döneme kadar müfredata girmeyen “müslüman Türk devleti” gibi kavramları içermiş, Atatürkçü tarih anlayışı yerine geniş bir Türk dünyası perspektifi sunmuştur. Bu kapsamda yaptığı çalışmalar, dönemin birçok aydını tarafından eleştirildiği halde, Türk tarih eğitiminin milliyetçi kanadında önemli bir dönüm noktası olarak kabul edilmiştir.
Sonuç olarak, Kafesoğlu Türk tarihçiliği ve eğitimi üzerinde kalıcı etki bırakmıştır. Hem akademik eserleri hem de milliyetçi tarih anlatısı, sonraki kuşak tarihçileri etkilemiş; ortaya koyduğu Türk-İslam sentezi çerçevesi doğrultusunda çok geniş bir alanda fikirsel etki yaratmıştır. Onun çalışmaları, çağdaş Türk tarih anlayışına millî bir perspektif kazandırmış ve milliyetçi tarih yazımının temellerini güçlendirmiştir.
Kaynakça (APA)
- Donuk, A. (2014). Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
- Donuk, A. (2001). Kafesoğlu, Halil İbrahim. İslâm Ansiklopedisi, 24, 145-146.
- Çağlar, A. ve Dursun, M. (2020). Türk-İslam Sentezi ve Aydınlar Ocağı. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 18(2), 123–139.
- Çetin, N. (2006). Bir tarihçi ve aydın olarak Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu: Hayatı ve eserleri (Yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
- Milli Eğitim Bakanlığı (n.d.). Kafesoğlu, İbrahim. Türk Maarif Ansiklopedisi. Erişim adresi: http://turkmaarifansiklopedisi.org.tr/kafesoglu-ibrahim
Leave a Comment