Kitabın Adı:

Mehmet Fuad Köprülü Külliyat 7 Türk Edebiyatı Ders Notları   

Yazar             :

Mehmet Fuad Köprülü  

Sayfa:

450 

Cilt:

Ciltsiz 

Boyut:

14 x 21 

Son Baskı:

17 Ağustos, 2015 

İlk Baskı:

17 Ağustos, 2015 

Barkod:

9786051711386 

Kapak Tsr.:

Elif Çepikkurt  

Kapak Türü:

Karton 

Yayın Dili:

Türkçe 

 

 

 

 

   

 

 

 

Orijinal Dili:

Orijinal Adı:

  

Mehmet Fuad Köprülü’nün Türk Edebiyatı Tarihine Katkısı: Ders Notları Üzerinden Akademik Bir İnceleme

Giriş

Prof. Dr. Mehmed Fuad Köprülü (1890–1966), Türk edebiyat tarihi yazımında yöntemsel yaklaşımın öncülerindendir. Eserlerinde edebiyatı tarih ve kültür bağlamından ayrı düşünmeyerek filoloji ve tarih disiplinlerine dayanmış, kapsamlı dönembilimsel incelemeler yapmıştır. Bu çalışmada Köprülü’nün Türk Edebiyatı Ders Notları adlı eserine odaklanılarak onun Türk edebiyatı tarihine bilimsel yaklaşımı, edebiyat tarihçiliği metodolojisi, halk edebiyatı ile İslamiyet öncesi edebiyata bakışı ve akademik/entelektüel mirası incelenecektir. Söz konusu eser, Alfa Yayınları tarafından 2015’te Mehmet Fuad Köprülü Külliyatı 7. cilt olarak yayımlanmış, birinci kısmında Köprülü’nün hayatı anlatılırken ikinci kısmında kendi edebiyat tarihi ders notları derlenmiştir. İkinci kısım, Köprülü’nün Darülfünun (İstanbul Üniversitesi) Türk Edebiyatı Tarihi derslerinde aldığı notlardan oluşmakta olup eser, modern Türk edebiyat tarihi araştırmaları için başvuru kaynağı niteliğindedir. Aşağıda literatür özetinden sonra ana tartışma bölümlerinde belirtilen başlıklar çerçevesinde konular ele alınacak, sonuçta Köprülü’nün mirası değerlendirilecektir.

Literatür Özeti

Köprülü üzerine yapılmış çalışmalarda, onun Türk edebiyatına getirdiği bilimsel yaklaşım ve metodoloji sıkça vurgulanır. Örneğin Biricik (2024), Köprülü’nün 1913 tarihli “Türk Edebiyatı Tarihinde Usûl” makalesinin, edebiyat tarihçilerine yöntem açısından hayati tavsiyeler içerdiğini belirtir. Bu makalede Köprülü, Türk edebiyat tarihini bütünlüklü ve sistematik bir şekilde ele almanın önemini vurgulamış, “bir milletin edebiyat tarihini tarih ve medeniyetten ayrı düşünmeyen” bir yaklaşım geliştirmiştir. Arslan ve Çelepi (2016) ise Köprülü’yü modern Türk tarih biliminin kurucusu olarak nitelendirir ve çalışmalarında bütüncül (holistik) ve tekâmülcü (evrimsel) bilim anlayışını esas aldığını vurgular. Bu bağlamda Köprülü’nün yöntem anlayışının, dönemin ötesinde bilimsel üslup ve metotlar içerdiği, Türk dünyası araştırmalarının metodolojisini batıdaki gelişmelere paralel olarak belirlediği kaydedilmiştir.

Halk edebiyatı çalışmalarında Erhan Aktaş (2013), Köprülü’nün yaklaşımını dönemselleştirerek incelemiştir. Aktaş’a göre Köprülü, erken dönem çalışmalarında halk edebiyatına eleştirel ve kısmen önyargılı yaklaşmış, ancak sonraki dönemde çağının şartlarını da gözeterek halk edebiyatı ve halk bilimine yakın bir konuma geçmiştir. Yine Aktaş, Köprülü’nün hemen hemen tüm sözlü halk edebiyatı türleri üzerinde çalıştığını, ancak eserlerinde bu metinleri tek başına yayımlamaktan ziyade tarihî, sosyolojik, ekonomik ve siyasî çerçevelerde anlamaya ve yorumlamaya gayret ettiğini belirtir. Arslan ve Çelepi’nin incelemesi bu bütüncül yaklaşımı destekler; Köprülü’nün kullandığı bağlamsal yöntemlerin, yirminci yüzyılın ikinci yarısındaki çağdaş “bağlam merkezli halkbilimi” teorilerinin prototipi nitelğinde olduğunu saptar.

Köprülü’nün entelektüel kimliği ve çok yönlülüğü de literatürde öne çıkmıştır. Fildiş (2017) Köprülü’yü sosyal bilimlerdeki boşlukları dolduran bir “entelektüel” olarak tanımlar. Ona göre Köprülü, 1913’ten itibaren başladığı akademik yaşamıyla Darülfünun çerçevesinde değil, disiplinlerarasılığı gözeterek sosyal bilimlerin tümüne yayılan bir etki yaratmıştır. Arslan ve Çelepi’nin (2016) çalışmasına göre de Köprülü, Türk tarih, edebiyat, sosyoloji ve folklor alanlarındaki eserleriyle kültür bilimlerinde bir asırlık çalışmalara hem bilimsel hem metodolojik anlamda referans olmuştur. UNESCO da 2016 yılını, Köprülü’nün ölümünün ellinci yılı anısına “Fuat Köprülü Yılı” ilan ederek mirasına dikkat çekmiştir.

Bilimsel Yaklaşım ve Metodoloji

Köprülü, Türk edebiyat tarihini kronolojik ve sistematik olarak ele alarak bu alana bilimsel bir disiplin niteliği kazandırmıştır. Önceki Osmanlı tezkirecilik geleneğinden farklı olarak, Fransız tarihsel yaklaşımlarını benimsemiş; edebiyat tarihini sadece metinlerin anlatısı olarak değil, dönemsel ve tarihî bağlamı içinde görmüştür. Bu yönüyle “Türk Edebiyatı Tarihinde Usûl” makalesi onun paradigmaları arasında önemli bir yere sahiptir. Makalede Köprülü, Türk edebiyat tarihini tarih ve medeniyet ile kopmaz bir bütün olarak görmek gerektiğini ifade eder: “Bir milletin edebiyat tarihini tarih ve medeniyetten ayrı düşünmeyen Mehmet Fuad Köprülü, filoloji ve tarih bilimlerine dayanmayan bir edebiyat tarihi düşünemez”.

Metodolojik açıdan Köprülü’nün temel ilkesi, ele alınan konuyu kaynağından itibaren tarihî tekâmülü içinde incelemektir. Akün’e göre Köprülü’nün metodu, “teferruat arasında kaybolmadan ele alınan konu veya meseleyi menşelerinden itibaren tarihî tekâmülü (seyri) içinde takip ve tetkik etmek” şeklinde özetlenebilir. Bu genetik yaklaşım, her edebî olgunun oluşum sürecini kavramayı hedefler; örneğin bir saz şairinin şiiri, onun yaşadığı toplum ve önceki geleneklerle kurduğu bağı gözetilerek yorumlanır. Köprülü’ye göre Türk kültürüyle ilgili her olgu, Orta Asya’dan başlayarak tüm Türk coğrafyasını kapsayan geniş bir “kök” içinde ele alınmalı ve tek bir süreklilik göstermelidir. Bu nedenle Anadolu Türk edebiyatı, Orta Asya’daki Türk edebiyatıyla devamlı bir bağ içinde düşünülür; edebî akımlar bir kültürün farklı coğrafyalarda sürdürülmüş parçaları sayılır.

Köprülü, çalışmalarını salt monografiler şeklinde sınırlamamış, tüm incelemelerinde bütüncül ve bağlamsal bir yöntem izlemiştir. Batılı tarihçilerin yöntemlerini eleştirerek yola çıkan Köprülü, araştırmalarında her zaman çok disiplinli bir bakış açısı benimsemiştir. Edebiyat araştırmalarında filolojiyi, sosyolojiyi, arkeolojiyi ve etnografyayı kullanmaktan çekinmemiş; böylece yeni bilimsel sorular ortaya atmıştır. Arslan ve Çelepi de vurguladığı gibi, Köprülü’nün bütün çalışmalarında metodolojiyi önceliklendiren tekâmülcü bilim anlayışı, çağını aşan bir tutum olarak dikkat çekmiştir. Özetle Köprülü, Türk edebiyat tarihini Fransız kökenli kronolojik temelde kurgulamakla kalmamış, aynı zamanda tarihî ve kültürel bağlamlarıyla bütüncül biçimde inceleyerek modern bir literatür tarihi metodolojisi ortaya koymuştur.

Halk Edebiyatına Bakışı

Köprülü’nün halk edebiyatına yaklaşımı zaman içinde değişim göstermiştir. Erhan Aktaş’a göre, Köprülü ilk çalışmalarında folklora karşı kısmen önyargılı bir tavır takınmış, Cumhuriyet’in ilk yılları yaklaşırken ise halk edebiyatı ile halk bilimlerine yakınlaşmıştır. Yani başlangıçta sadece klasik edebiyatla ilgilenirken, daha sonra milli bilinç akımıyla halk edebiyatının önemini benimsemiştir. Bunun sonucunda, Köprülü Türk halk edebiyatının hemen tüm türlerini incelemiş ve bu alanda çok yönlü araştırmalar yapmıştır. Örneğin âşık edebiyatı, meddahlar, tekke şairleri ve tasavvufî halk şiiri gibi geleneklerin izini sürmüş; bu konularda derleme ve analizler yayımlamıştır.

Ancak Köprülü, halk edebiyatı ürünlerini sadece metin olarak bastırmakla yetinmemiş, onları geniş bağlam içinde değerlendirmeye özen göstermiştir. Aktaş’ın belirttiği üzere Köprülü, halk edebiyatındaki sazlı-sözlü tüm türleri çalışmış, fakat bu metinlere dair yayınlar yaparken “kuru bir metin neşrinden” kaçınarak onları tarihî, sosyolojik, iktisadî ve siyasî altyapılarıyla birlikte anlamaya çalışmıştır. Örneğin bir âşık şiirini değerlendirirken şairin yaşadığı toplumsal değişimleri, tasavvufi gelenekleri ve dönemin kültürel dinamiklerini göz önüne almıştır. Bu anlayış, halk edebiyatı çalışmalarını salt folklorik hikâyeler toplamaktan çıkarıp bilimsel bir sosyoloji ve tarih alanına taşımıştır. Nitekim Arslan ve Çelepi (2016) da Köprülü’nün bağlamsal yöntemi, modern folklor teorilerinde de prototip olarak kabul eder.

Özetle, halk edebiyatına ilişkin çalışmaları, Köprülü’nün disiplinlerarası bilim anlayışının bir yansımasıdır. Onun eserlerinde halk edebiyatı yalnızca metin olarak değil, toplumun dünya görüşü ve tarihî gelişimiyle iç içe bir fenomen olarak ele alınmıştır. Bu yönüyle Köprülü, Türk folklor araştırmalarında sistematik yöntem uygulayan ve halk edebiyatını kuramsal bağlamda inceleyen ilk isimlerden sayılır.

İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatına Bakışı

Köprülü, Türk edebiyat tarihini yalnızca İslamiyet sonrası dönemde değil, İslamiyet öncesi devirlere kadar uzatarak ele almıştır. Gençlik yıllarında önce Osmanlı edebiyatına ilgi duyan Köprülü, zamanla Türkçülük akımının etkisiyle Yunus Emre’ye ve Ahmed Yesevî’ye yönelmiş; hatta Çağatay edebiyatı ve İslam öncesi Türk edebiyatı çizgisine kadar uzanan araştırmalar yapmıştır. Bu bağlamda, Köprülü Türk edebiyatını Orhun Yazıtları gibi metinlerden başlayarak bir bütün olarak görmüş, destan ve mit geleneğinin İslamiyet öncesi kültürümüzdeki yerini tartışmıştır.

Köprülü’nün bu ilgisi, eserlerine de yansımıştır. Örneğin yazarın “Türk Tarih-i Dînîsi” adlı ders notları, İlahiyat Fakültesi’nde okutulmak üzere hazırlanmış; çalışmanın konusu şamanist inanışlardan Anadolu’nun İslamiyete geçişine kadar tarih, edebiyat, etnoloji ve folklor ekseninde incelenmiştir. Böylece, Osmanlı öncesi dönem de Türk kültür tarihinin ayrılmaz bir parçası olarak ele alınmıştır. Köprülü ayrıca “Türkiye Tarihi” adlı yapıtında Hunlar’dan başlayarak Türk milletinin köklerini araştırmaya girişmiş; Bu çalışması bazı eleştirilere uğramış olsa da, edebiyat tarihini milletin genel tarihinden koparmayan tutumunu göstermiştir.

Sonuç olarak, Köprülü Türk edebiyatını İslamiyet öncesi devirlerle ilişkilendirmiş; kültürün derin köklerini ortaya çıkarmayı amaçlamıştır. Ona göre Türk edebiyatının tam anlaşılması için Orta Asya’daki kadim devirlerin milî kimlik oluşumuna katkısı da göz önünde bulundurulmalıdır. Bu yaklaşım, sonraki dönemde Türkiye’deki araştırmalarda da temel alınan genetik ve kültürlerarası bir perspektifin habercisi olmuştur.

Akademik ve Entelektüel Mirası

Köprülü’nün geride bıraktığı akademik ve entelektüel miras, Türk kültür ve edebiyat bilimleri üzerinde derin izler bırakmıştır. Çalışmaları uluslararası bir önem kazanmış; UNESCO, Köprülü’nün ölümünün ellinci yılı olan 2016’yı anısına onaylanmış bir ‘Köprülü Yılı’ ilan etmiştir. Türkoloji ve edebiyat tarihi alanında pek çok uzman onun eserlerini başvuru kaynağı olarak kullanmaya devam etmektedir.

Entelektüel düzeyde Köprülü, çok yönlü bir kimlik sergilemiş ve sosyal bilimlerdeki boşlukları doldurmuştur. Fildiş’in de belirttiği gibi, Köprülü’nün telif eserleri ve makaleleri, dönemin Darülfünun akademisinin sınırlı yapısını aşarak Türk sosyal bilimlerine yeni bir dinamizm kazandırmış, akademik yaşamı boyunca sosyal bilimlerin pek çok dalına katkı sunmuştur. Arslan ve Çelepi (2016) bu katkıyı vurgulayarak, Köprülü’nün kuramsal ve metodik anlayışıyla modern Türkiye’nin inşa sürecinde ihtiyaç duyulan bilimsel bakış açısını oluşturulmasına katkıda bulunduğunu belirtir.

Ayrıca Köprülü’nün saha genişliği, Türkoloji ilminin gelişimine hız kazandırmıştır. Onun edebiyat, tarih, dil ve tasavvuf alanlarındaki araştırmaları yeni araştırma konuları doğurmuş ve Türk dünyasına yeni ufuklar açmıştır. Genç kuşak araştırmacılar, Köprülü’nün genetik ve bütüncül metotlarını örnek alarak çalışmalarını sürdürmekte; üniversitelerde “Köprülü ekolü” denebilecek bir yaklaşım şekillenmiştir. Örneğin Halk Edebiyatı Araştırmaları ve Türkoloji kürsülerinde Köprülü’nün yöntemine uygun yeni ders programları geliştirilmektedir.

Köprülü’nün Türk Edebiyatı Ders Notları da bu mirasın bir parçasıdır. Eser, büyük ölçüde Köprülü’nün birikimini yansıtan ders içerikleri barındırır. Burada aktarılan yöntemler ve kronolojik dönemlendirme, hem onun literatürdeki vizyonunu gösterir hem de sonraki akademik kuşaklara kaynaklık eden bir belge niteliğindedir. Böylece, Köprülü’nün bilimsel yaklaşımı ve metodolojisi, hem bu notlar aracılığıyla hem de diğer eserleriyle Türk edebiyatı araştırmalarının temel taşlarından biri olmaya devam etmektedir.

Sonuç

Mehmet Fuad Köprülü, Türk edebiyatı tarihine sistematik, bilimsel yöntemler kazandırmış bir öncüdür. Edebiyatı tarihî-cültürel bütünlük içinde inceleme ilkesi, halk edebiyatı ile İslamiyet öncesi mirasa yönelik geniş perspektifi ve disiplinlerarası araştırmaları, Türkoloji alanında devrim niteliğinde gelişmelere zemin hazırlamıştır. Türk Edebiyatı Ders Notları da bu ilke ve yöntemlerin derlemesi olarak değerlendirilebilir. Köprülü’nün mirası, günümüzde de edebiyat tarihi çalışmaları için bir rehber işlevi görür; onun yaklaşımları, çağdaş araştırmalarda hâlâ referans alınmaktadır. Sonuç olarak Köprülü’nün bilimsel yaklaşımı ve metodolojisi, Türk edebiyat tarihi yazımını köklü biçimde etkilemiş, sonraki nesiller için vazgeçilmez bir kaynak oluşturmuştur.

Kaynakça

• Akün, Ö. F. (2003). Mehmed Fuad Köprülü. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 28, 471–486.
• Aktaş, E. (2013). Mehmet Fuad Köprülü’de folklor ile halk edebiyatı algısı ve bunlar üzerine yaptığı çalışmalar. Türk Dünyası İncelemeleri, 13(1), 151–172.
• Arslan, M., & Çelepi, M. S. (2016). Kültür araştırmalarında yüz yıllık ufuk: Fuat Köprülü ve metodolojisi. Türk Dünyası İncelemeleri, 16(2), ss. (s.?) .
• Biricik, İ. (2024). Mehmet Fuad Köprülü’nün “Türk Edebiyatı Tarihinde Usûl” makalesi bağlamında edebiyat tarihçilerine tavsiyeleri. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 16(30), 166–177.
• Fildiş, B. (2017). M. Fuad Köprülü’nün çok yönlü entelektüel kimliği ve disiplinlerarası metodolojisi. Çeşm-i Cihan: Tarih, Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 4(2), 14–26.
• Köprülü, M. F. (2010). Edebiyat araştırmaları I. Ankara: Akçağ. (Orijinal çalışma yılları 1913 ve sonrası)
• Uyar, Y., & Ertuğ, N. (Ed.). (2015). Mehmet Fuad Köprülü Külliyatı: 7. Türk Edebiyatı Ders Notları. İstanbul: Alfa. (Köprülü’nün ders notları derlemesi)
• Yalçın, A. (2023). Türk edebiyatı tarihi yazını ve metot içinde yayımlanan “Usûlden Yönteme: Mehmet Fuad Köprülü’nün Edebiyat Tarihçiliği” adlı eser. İstanbul: VakıfBank Kültür Yayınları. (Editörler: S. Gündoğdu, K. Kurt)