Robert M. Sapolsky’nin 'Monkeyluv' Kitabı Üzerine Tez Niteliğinde İnceleme
Robert M. Sapolsky’nin 'Monkeyluv' Kitabı Üzerine Tez Niteliğinde İnceleme
Giriş
Robert M. Sapolsky, Stanford Üniversitesi’nde Biyoloji ve Nöroloji profesörü olarak görev yapan, Harvard ve Rockefeller Üniversitelerinde eğitim görmüş, biyolojik bilimler alanında uzmanlaşmış bir nörobiyolog ve primatologtur. MacArthur “Deha” bursu da dahil sayısız ödüle sahip olan Sapolsky, Why Zebras Don’t Get Ulcers, A Primate’s Memoir gibi popüler bilim kitaplarıyla tanınmakta; evrimsel psikoloji, davranışsal genetik ve nörobilim konularını halka aktarabilme ustalığıyla bilinir. Monkeyluv: And Other Essays on Our Lives as Animals (Türkçesi Monkeyluv: Genler, Bedenlerimiz, Toplum), Sapolsky’nin insan davranışlarını biyolojik bir bakışla irdeleyen denemeler koleksiyonudur. Kitap, genetik ile çevresel etmenlerin etkileşimi, insan ve hayvan davranışları arasındaki paralellikler ve toplumsal fenomenlerin biyolojik temelleri gibi konuları işler. Bu bakımdan Monkeyluv, öne sürdüğü bütüncül bakış açısıyla hem davranış bilimlerine hem de popüler bilim literatürüne önemli katkılar sunar. Yayımlandığı dönemde bilim çevreleri ve eleştirmenler tarafından “ilginç ve eğlenceli bir deneme koleksiyonu” olarak nitelendirilmiş, okuyucuya insanın hayvansal yönlerini eğlenceli bir dille anlatmasıyla övgü toplamıştır.
Tematik ve Kavramsal Çerçeve
Kitapta ele alınan konuları anlamak için, genetik, evrimsel psikoloji, davranış genetiği ve nörobilim gibi disiplinlerden bazı temel kavramları kısaca gözden geçirmek yararlıdır. Genetik, organizmalarda kalıtım ve genetik varyasyonu inceleyen biyoloji dalıdır. Bu bağlamda bir gen; DNA üzerindeki özel bir nükleotid dizisi olup, kalıtımın temel fiziksel birimini oluşturur. Genetik bakış açısı, davranış bilimlerinde “genetik belirlenimcilik” tartışmalarının merkezinde yer alır. Bu tartışmada Sapolsky de, basitçe “genetiktir – değildir” ikilemi yerine, genlerin ifade biçimini (ör. gen düzenlemesi, epigenetik mekanizmalar) ve çevresel koşulların bunları nasıl etkilediğini vurgular.
Evrimsel psikoloji ise insanın bellek, algı, dil gibi psikolojik özelliklerini atalarımızın çevresel sorunlarına adaptasyonlar olarak yorumlayan bir yaklaşımdır. Evrimsel psikologlar, insan davranışlarının çoğunun atalarımızın karşılaştığı tekrar eden çevresel sorunları çözmek üzere evrilmiş adaptasyonların ürünü olduğunu savunurlar. Sapolsky de insan-maymun benzerliklerini, genlerimizin ve sinir sistemimizin evrimsel geçmişiyle açıklayarak bu bakış açısını sıkça kullanır. Örneğin, din veya cinsellik gibi insan davranışlarını ele alırken, etolojik ve evrimsel örnekler üzerinden paralellikler çizer (örneğin, yağmur ormanlarında gözlemlenen dini ritüellerin ya da gıda tercihlerinin evrimsel kökenleri).
Davranış genetiği alanı ise, davranıştaki bireysel farklılıkların genetik ve çevresel kaynaklarını araştırır. Bu alana göre, birçok davranışın önemli oranda kalıtımsal bileşenleri bulunmakla birlikte, çevresel etkiler de güçlüdür. Sapolsky, Monkeyluv’ta bu görüşü benimser; “gen-çevre dansı” terimini kullanarak, genlerin belirlediği potansiyel ile çevresel uyarıların birbiriyle sürekli etkileşim içinde olduğunu gösterir. Davranış genetiği araştırmaları da gösterir ki; hemen hemen tüm incelenen davranışlar çok sayıda gen tarafından kısmen etkilenir ve bunların bireysel etkisi genellikle küçüktür; çevresel faktörler ise yakın akraba bireyleri birbirinden uzaklaştırma eğilimindedir. Sapolsky, bu karmaşıklığı okura benimsetmek için sayısız örnek ve güncel araştırma sonucuna başvurur.
Nörobilim (sinirbilim, nörobiyoloji) ise sinir sistemini inceleyen disiplinlerarası bir bilim dalıdır. Sinir hücrelerinin yapısı, beyin-davranış ilişkileri ve öğrenme, bellek gibi süreçlerin biyolojik temelleri bu alanda araştırılır. Sapolsky’nin çalışmaları da stres hormonlarının beyni nasıl etkilediği, duygudurum ve dürtülerin sinirsel karşılıkları gibi konuları içerir. Monkeyluv’da, beynin vücutla etkileşimine dair açıklamalar, örneğin stres bozuklukları, rüyalar, dürtü kontrolü ve nadir sendromlar (Munchausen by proxy gibi) konularında nörolojik bakış açısıyla verilir. Davranışsal biyolojiyi güçlendiren bu kavramlar seti; Sapolsky’nin denemelerinde insanın gerçekten “biyolojik bir hayvan” olduğu temelini oluşturur.
Etoloji (hayvan davranış bilimi) ise hayvan davranışlarını doğal ortamlarında inceleyen zooloji alt dalıdır. Sapolsky, yıllarca Kenya’da babun sürülerini gözlemleyen bir bilim insanı olarak, etolojiden edindiği gözlemleri sıkça kullanır. Hayvan davranışları ve sosyal yapı incelemeleri, Monkeyluv’daki insan örnekleriyle karşılaştırılarak, insan davranışının biyolojik kökleri vurgulanır. Bu disiplinlerarası arka plan, Sapolsky’nin eserinin temel kavramsal çerçevesini oluşturur.
Kitabın İçeriği
Monkeyluv, önceden yayımlanmış 18 deneme ve her üç bölümün önsözleri ile notlardan oluşan bir derlemedir. Kitap üç ana bölümden oluşur: Birinci bölüm genler ve çevrenin davranış üzerindeki etkisini, ikinci bölüm davranışsal biyolojinin toplumsal, politik ve cinsel sonuçlarını, üçüncü bölüm ise toplumun bireyi şekillendirmesini konu alır. Bu yapıyla Sapolsky, her bölümde bir “Büyük Soru” etrafında sorular sorar ve bunlara bilimsel yanıtlar arar. Örneğin, “Çevredeki küçük değişiklikler davranışı nasıl etkiler?”, “People dergisinin 50 En Güzel İnsan listesi bize doğa-yetiştirme çatışması hakkında ne söyler?”, “Bir organizmayı başka bir canlıya cazip kılan nedir?” veya “Cinsiyetler arasındaki genetik savaşta kazanan kim olacak?” gibi sorular kitabın içeriğini şekillendirir. Bu sorulara karşılık gelen denemelerde, hormonal düzeyler, genetik varyasyonlar veya sosyal ortam örnekleriyle açıklamalar getirilir.
Sapolsky, insan davranışının kökenlerini ele alırken geniş bir perspektif kullanır. Örnek anlatılar aracılığıyla okuru konunun içine çeker. Kitabın başında, “aşk hastası babun Jonathan” ile sıradan bir ofis çalışanı Paul arasındaki beklenmedik benzerlikler ele alınır. Bu ve benzeri hikâyeler sayesinde yazar, insan ve maymun dünyası arasında köprü kurar. Bir diğer makalede Hollywood’dan Sandra Bullock ve yine babun Jonathan yan yana anılarak genetik ve çevresel etkiler tartıştırılır. Sapolsky’nin amacı bu tür anekdotlarla okuyucuyu ilk elden ilgi çeken bir duruma çekerken, gerisindeki bilimsel açıklamaları da sunmaktır.
Bilimsel açıklamalar bölüm boyunca çeşitlilik gösterir. Yazar; stres hormonlarının beyni küçültme, rüyaların amacını açıklama, dürtü kontrolü (örneğin ertelenmiş tatmin) veya abartılı öfke gibi konularda biyokimyasal ve nörolojik verileri yorumlar. Örneğin, kötü bir ruh hâlinin bedensel belirteçlerini inceleyip hormon seviyelerindeki değişimlerle bağlar kurar. Sapolsky, bazı genetik belirlenimleri “kaçınılmaz” örneklerle somutlaştırır (örneğin kızıl saç veya Huntington hastalığı gibi). Buna karşıt olarak, insan koşullarının güçlü örnekleriyle (sosyal öğrenme, kültür vb.) genetik etkilerin nasıl aşılabileceğini gösterir. Kitapta “gen-çevre dansı” ifadesi kullanılarak, hormonal, besinsel veya bağışıklık düzeylerinin değişmesinin beyindeki düşünme biçimlerini ve duygulanımı nasıl değiştirdiği vurgulanır. Özetle, birçok denemede biyolojik alt-yapının detaylı açıklamaları yapılırken, genetik ve çevresel etkenlerin sürekli etkileşimde olduğu gösterilir.
İnsan ve hayvan davranışları arasındaki paralellikler, çalışmanın önemli bir eksenidir. Sapolsky, sadece insan olmanın karmaşıklığını değil, tüm hayvanların şaşırtıcı davranış çeşitliliğini vurgular. Yazar, “insan hayvanı”nın tüm büyüleyici çeşitliliği üzerine odaklandığı bu denemelerde, biyoloji ve nörolojinin verilerini ustalıkla sentezler. Örneğin, çayır köpeklerinin çiftleşme ritüelleri veya yağmur ormanlarındaki dini uygulamalarının gizemleri gibi sıra dışı hayvan hikâyeleri üzerinden, insanlar arasındaki benzerlikleri ve farklılıkları açıklar. Feromon salgılama davranışlarından, beyin parazitlerinin davranışlarımızı nasıl etkilediğine uzanan örneklerle, insanın biyolojik kökenlerini eğlenceli ve öğretici bir üslupla ortaya koyar. Örneğin bir makalede, bir maymun sürüsündeki hiyerarşi çatışması anlatılırken insan toplumsal hiyerarşilerindeki benzerliklere de dikkat çekilir. Başka bir denemede ise, neden bazı insanların aynı durumda rahatsızlanabileceği, bazılarının ise dirençli kaldığı ele alınır; burada immün sistem ve stres hormonları ile toplumsal faktörlerin etkileşimi açıklanır.
Sapolsky, bilimin toplumsal olaylara ve bireysel psikolojiye bakış açısını da vurgular. Örneğin, yaşlanma ve hastalık konularında, Alzheimer hastalığının neden menopoz sonrası daha yaygınlaştığını evrimsel mantık çerçevesinde açıklar. İlgi çekici biçimde “büyükannelerin torunlarına bakkal alışverişi yaptırmasının bile Darwinci mantığın bir parçası” olduğunu ileri sürerek toplumsal rollerin biyolojik kökenlerine dikkat çeker. Aynı şekilde evlilik, ebeveynlik veya din gibi konular da biyolojik bağlamda ele alınır. Üreme biyolojisi alanında genler arası “savaş” konusuna değinilirken, biyoloji, tutku ve sadakat gibi kavramların kökenlerini sorgulanır. İnsan cinselliğiyle ilgili makaleler, partner tercihlerinin nasıl belirlendiği, orgazmlar arasındaki farklılıklar ve cinsiyetler arası stratejik dinamikler gibi sorulara yanıt arar. Bu bölümde, biyolojinin keskin sınırlarının toplumsal ve etik normların ötesine geçtiği vurgulanır; kitap, modern biyolojik bulguları toplumdaki güncel meselelerle ilişkilendirerek okuru düşündürür.
Sapolsky’nin Bilimsel Anlatım Tarzı
Kitaptaki denemeler, teknik içeriğe rağmen akıcı ve esprili bir dille yazılmıştır. Eleştirmenler Sapolsky’nin üslubunu övgüyle tanımlar: The Guardian’dan Steven Poole, yazarın “okuyucunun cehaletine asla taviz vermeyen” bir samimiyetle yazdığını ve dilinin “mükemmel bir şekilde ayarlanmış olduğunu, ağzıma bir parmak bal çalar gibi” anlatımı övüyor. Başka bir ifadeyle, Sapolsky’nin kalemi “zoru kolay hale getiren” bir mahirlikle karmaşık konuları sadeleştirir. Los Angeles Times Sapolsky’yi “öğrencilerine ders verirken sıradışı bir keyif yaşatan, onları bilim insanı olmaya özendiren bir profesör” olarak tanımlar. Bu tanımlamalar, yazarın mizahi yaklaşımının ve anlatımının özgünlüğünü ortaya koyar.
Sapolsky’nin anlatımında mizah, metafor ve popüler kültür göndermeleri sıkça yer alır. Kirkus incelemesine göre denemelerin havası “gümüş gibi parlatılmış” ve mizahı “bir şakacı hırsız gibi aniden okuyucuya süzülür” tarzındadır. Yine eleştirmenler, eserini Oliver Sacks ve David Foster Wallace’ın yazı üslubuna benzeterek, hem bilimsel derinliği hem de yaratıcı esprilerle zenginleştirilmiş dilini vurgulamışlardır. Örneğin Mail on Sunday gazetesi, Monkeyluv’u “Sandra Bullock ve âşığız bir babun Jonathan’ı bir araya getiren” yüksek okunabilirlikte bir kitap olarak tanımlar. Kitapta akademik terminoloji gerektiğinde sadeleştirilir; özet tablolar ve benzetmelerle anlatım desteklenir. Sapolsky’nin polemik yapmaktan uzak, anlatıcı bir üslupla konuları ele alması, okuyucu kitlesinin hem merakını canlı tutar hem de bilimsel bilgiyi sindirilebilir kılar. Eleştirmenlere göre yazar, bilimsel içerikle popüler anekdotları harmanlayarak bilgi veren “esprili bir bilim insanı” portresi çizer. Publishers Weekly değerlendirmesinde Sapolsky’nin “merakının götürdüğü yere gitmek isteyenler” için yazdığı belirtilmiş, yazarın zorlukları anlaşılır hale getiren yeteneği öne çıkarılmıştır. Bu bağlamda, Monkeyluv akademik terimlerle değil, sıradan okuyucunun anlayabileceği canlı örneklerle dolu bir popüler anlatım diline sahiptir.
Bilim ve Toplum İlişkisi
Monkeyluv’un dikkat çekici yanlarından biri, biyolojik bakış açısıyla toplumsal ve bireysel konuları sorgulamasıdır. Sapolsky, insan davranışlarını incelerken her zaman “hepimiz aslında davranış biyologlarıyız” gerçeğinin altını çizer; örneğin bir jüri üyesi ya da politikacı karar alırken dolaylı da olsa biyolojik bilgi kullanıyor gibidir. Kendisi de belirttiği üzere, “Siz bir davranışın nedenini anladığınızı iddia ederken son derece temkinli ve alçakgönüllü olmak zorundasınız”. Bu fikir kitabın bütününde sezilir: öfke, empati, suçluluk gibi karmaşık duyguların genetik ve çevresel kökenlerini araştırırken asla bir ‘suçlu’ etiketi yapıştırmaz. Örneğin, bir makalede kadın ve erkeğin öfke düzeylerindeki farklılık incelenirken, kadınların stres tepkilerini neden daha uzun süre hissettiği fizyolojik farklılıklarla açıklanır. Ya da bir başka yazıda insanların normlara neden uyduğuna, bencillik ve özgecilik arasındaki dengenin genetik ve kültürel arka planı araştırılır.
Toplumsal olaylar ve etik meseleler, kitaba hiç de yabancı değildir. Sapolsky, biyolojik bilgiyi doğrudan etik yargılar geliştirmek için değil, toplumsal fenomeleri anlamaya yarayan bir araç olarak kullanır. Örneğin evrimsel biyoloji literatüründen dersler çıkararak, neden bazı toplumlarda belirli cinsel normların evrimsel bir izi olduğunu ya da neden akıl hastalıklarının toplumsal damgalama ile nasıl kesiştiğini açıklar. Yazar, Darwinci bakış açısıyla “toplumun bireyi şekillendirmesi”ni anlamaya çalışır. Örneğin “toplum içinde nasıl davranmamız gerektiğini” açıklarken, bu eğilimlerin bazen beyindeki alt merkezlerden, bazen sosyal öğrenmeden kaynaklandığını gösterir. Independent gazetesindeki bir inceleme, Sapolsky’nin yaklaşımını “kesinliği tercih eden realizmine rağmen liberal değerlerini terk etmeyen” biri olarak tanımlar. Bu da, kitabın temel temasının biri olarak görülebilir: Biolojinin sunduğu açıklamaların, etik sorumlulukları ortadan kaldırmadığına işaret eder. Yazar, doğa ve toplum arasındaki etkileşime vurgu yaparken, politik ve toplumsal seçimler yaparken biyolojik sınırlılıkları fark etmenin önemini vurgular. Örneğin, bir başka yerde savunduğu gibi, toplumsal adalet politikalarında insanların “davranışlarının ne ölçüde biyoloji tarafından belirlendiğini” göz önüne almak gerekir; aksi halde haksız sonuçlar ortaya çıkabilir. Sapolsky’nin bu bakış açısı, bilimsel veriyi toplumsal sorunlara uygulama konusunda insanlara yeni bir perspektif sunar.
Eleştirel Yorum
Monkeyluv, genel olarak olumlu eleştiriler almış olsa da kimi yönleriyle tartışılmıştır. Eserin en büyük gücü, karmaşık bilimsel kavramları merak uyandıran öykülerle birleştirerek geniş bir okuyucu kitlesine sunmasıdır. İncelemeler, kitabın “hem düşündürücü hem eğlenceli denemeler” içerdiğini, bilimsel içerikle dolu birikimini okura “mürekkeple değil anekdotlarla” sunduğunu vurgulamıştır. Independent’ın değerlendirmesi, Sapolsky’nin yenilikçi yaklaşımını öne çıkararak, bu makalelerin “mükemmel değerde” olduğunu belirtmiştir. Ayrıca The BookBrowse incelemesi kitabı Amerika’nın “en sevilen nörobiyoloğu”nun eliyle kaleme alınmış hoş bir koleksiyon olarak tanımlamıştır. Bu görüşler, Monkeyluv’un popüler bilim yazınına sağlam ve öğretici bir katkı sağladığı yönündedir.
Kitabın zayıf yönlerine bakıldığında ise bazı incelemeler not edilmiştir. Bir eleştiri, Sapolsky’nin öne sürdüğü bazı temel fikirlerin aslında daha önceki kaynaklarda da yer bulduğu yönündedir. Örneğin Independent eleştirisinde, kitabın bazı temel çıkarımlarının 19. yüzyıl psikoloğu William James’e kadar uzandığı hatırlatılır. Bu, Sapolsky’nin yorumlarının tamamen özgün olmadığı, daha çok evrensel bir biyolojik perspektife dair mevcut bilgiyi tekrar gündeme getirdiği şeklinde yorumlanabilir. Dolayısıyla kitapta zaman zaman “yenilikten çok sentez” öne çıktığı söylenebilir. Ayrıca, Monkeyluv bir derleme olduğu için bazı okuyucular açısından üslup ve tema bakımından tek düzelik hissedilebilir; çünkü yazar farklı yıllarda yazdığı benzer konulu denemelerinde aynı temalar etrafında dönüp dolaşmaktadır. Bazı eleştirmenler, kitabın adı Monkeyluv’un içeriği direkt olarak yansıtmamakla birlikte, bu tür popüler başlıkların kitap satışını desteklediğini kabul etmiştir. Bu eleştirilere rağmen, çoğu değerlendirme kitabın bilgi yoğunluğunu ve içerik zenginliğini övgüye değer bulmuştur.
Bilimsel katkı açısından, Monkeyluv disiplinler arası bir perspektif sunar. Sapolsky’nin genetik, psikoloji, antropoloji ve nöroloji gibi alanlardan verdiği çok yönlü örnekler, davranış bilimlerinin bir kesişim noktasını yansıtır. Eleştirmenler, yazarın “bilimi hareket hâlinde” değerlendiren yaklaşımını takdir etmiş; Sapolsky’nin gen-çevre etkileşiminin karmaşıklığını vurgulayarak basitleştirmelerden kaçındığı belirtilmiştir. Bu bağlamda, akademik anlamda Monkeyluv, biyolojinin sosyal bilimlere uygulanmasına yönelik bir külliyat niteliği taşır. Özetle, kitabın zayıflıkları daha çok içerik tekrarından kaynaklanırken, güçlü yönleri bilimsel derinliği popüler bir anlatımda sentezleme becerisidir.
Sonuç
Monkeyluv: Genler, Bedenlerimiz, Toplum, Robert Sapolsky’nin insan davranışını biyolojik temelleriyle ele alan başarılı bir popüler bilim çalışmasıdır. Kitap, “insan hayvanının tüm büyüleyici çeşitliliği”ni inceleyen düşündürücü ve eğlenceli denemeler içerdiği şeklinde tanımlanmıştır. Yayımlandığı dönemde eleştirmenlerden, okuyucuların “varoluşun gizemine bakışlarını genişletecek” şekilde nitelendirilmiştir. Disiplinler arası içeriğiyle genetik ve evrim kuramının insan psikolojisi üzerindeki etkilerini somut örneklerle anlaşılır kılmış, bilimsel açıklamaları günlük yaşamdaki basit hikâyelerle ustaca harmanlamıştır. Bu bakımdan kitap, popüler bilim yazınına ve davranış bilimlerine önemli bir pencere açmıştır. Eleştirmenlerin ortak görüşü, Sapolsky’nin eseri sayesinde hem akademisyenlerin hem de genel okuyucunun biyolojik bilgilerle toplumsal olayları yorumlamada daha donanımlı hale geldiğidir. Sonuç olarak Monkeyluv, güçlü anlatım tarzı ve kapsamlı içeriğiyle hem kişiler için hem de geniş kitleler için değerli bir kaynak teşkil etmektedir.
Leave a Comment