Oxford Dünya Mitolojisi Kitabı Üzerine Yüksek Lisans Düzeyinde İnceleme
Kitabın Adı:Oxford Dünya Mitolojisi Antikçağlardan Günümüze Mitlere Çağdaş Yaklaşımlar
Yazar :Eva M. Thury , Margaret K. Devinney
Çevirmen:Sayfa:1104 Cilt:Ciltli Boyut:18,5 X 22,5 Son Baskı:04 Temmuz, 2025 İlk Baskı:04 Temmuz, 2025 Barkod:9786253892531 Kapak Tsr.:Editör:Kapak Türü:Sert Kapak Yayın Dili:Türkçe Orijinal Dili:İngilizce Orijinal Adı:Introduction to Mythology: Contemporary Approaches to Classical and World Myths
Oxford Dünya Mitolojisi Kitabı Üzerine Yüksek Lisans Düzeyinde İnceleme
Oxford Dünya Mitolojisi: Antik Çağlardan Günümüze Mitlere Çağdaş Yaklaşımlar Üzerine İnceleme
Giriş: Mitoloji, tanrıların, kahramanların ve evrenin kökenine dair inanışların anlatıldığı zengin bir sözlü-yazılı geleneği ifade eder. Thury ve Devinney (1997) mitolojiyi “heyecanlı ve gizemli bir dünyaya yolculuk” olarak tanımlar; bu yolculukta okuyucu, tanrılar, kahramanlar ve olağanüstü olaylarla karşılaşır. Bu mitler, her ne kadar sözlü dönemlerde ortaya çıkıp sonraki dönemlerde yazıya geçirilmiş olsa da, hâlâ modern kültürümüzün vazgeçilmez bir parçasıdır (örneğin Indiana Jones maceraları veya bilimkurgu dizileri). Thury ve Devinney (1997), mitlerin yalnızca eski çağların “yanlış” kalıntıları olmadığını, tam tersine kültürel açıdan doğru şeyler anlattığını vurgular: “çevremizdeki birçok anlatı, mecazi olarak doğru şeyleri bize anlatır”. Dolayısıyla mit, salt yanlış bir fikirler toplamı değil; aksine bir toplumun değerlerini, korkularını ve arayışlarını ifade eden yaşamsal bir kültür aracıdır. Bu çerçevede Thury ve Devinney’nin Oxford Dünya Mitolojisi adlı yapıtı, klasik ve dünya mitlerini çeşitli teorik perspektiflerden inceleyerek, mitin evrensel temalarını güncel yaklaşımlarla aydınlatmayı amaçlar. Aşağıda bu kitabın ele aldığı örnek mitler ışığında, mitolojinin ana temaları ve biçimleri; yapısalcı, arketip, psikanalitik, feminist, postkolonyal ve kültür-antropolojik gibi çağdaş teorik yaklaşımlar doğrultusunda incelenmiştir. Ayrıca mitin işlevi, kültürel aktarımı, kimlik ve toplumsal yapı ile ilişkisi; mitin tarihsel evrimi ve modern kültürdeki yeniden işlevlendirilmesi de disiplinlerarası bir bakışla tartışılmıştır.
Yapısalcı Yaklaşım ve Evrensel Yapılar
Yapısalcı yaklaşım, mitleri, insan zihninin evrensel ikili karşıtlıkları (örn. doğa–kültür, erkek–dişi) yansıtan derin yapılar olarak görür. Claude Lévi-Strauss’a göre mit, görünürde anlamsız tekrarlardan ibaret değildir; aksine doğa ile kültür arasındaki çelişkileri simgesel düzeyde dengeler. Örneğin Thury & Devinney kitabında Gilgamesh Destanı’nın Levi-Straussçu analizi üzerinden, mitin doğal ve toplumsal karşıtlıkları (ölümsüzlük arzusu gibi) nasıl ördüğü gösterilir. Yapısalcılık, mitteki her öğeyi, bütünün içinde işlevsel bir konumda değerlendirir. Alabama Üniversitesi antropoloji bölümünün açıklamasına göre, yapısalcılar kin, dil ve mit gibi kültür unsurlarının altında gizli düşünsel süreçleri arar; mitleri çözümleyerek, her kültürde “saklı bir gerçekliğin” ortaya konduğunu savunurlar. Bu bağlamda, Thury & Devinney’nin derlediği mitlerde (örneğin farklı yaratılış efsaneleri veya kahraman destanları), aynı temel yapısal motiflerin (örneğin “dünyanın doğası”, “kahramanın dönüşü”) tekrarlandığı görülür. Yapısalcı analiz, böylece mitin bireysel değil, zihnin evrensel kalıplarının ürünü olduğunu ileri sürerek, mitin zamanlar ve coğrafyalar üstü benzerliğine dikkat çeker.
Psikanalitik ve Arketipsel Yaklaşımlar
Psikanalitik yaklaşımda mit, insanın bilinçdışı içeriklerinin dışavurumudur. Freud, mitlerde bastırılmış arzuların (örneğin Oedipus mitiyle anne–baba çatışmasının) yorumlanabileceğini öne sürerken; Jung daha evrensel bir bakışla kolektif bilinçdışı kavramını geliştirmiştir. Jung’a göre mitolojik imgeler, yüzyıllar boyunca insanlığın ortak deneyimlerinin birikimiyle oluşmuş arketiplere dayanır. Bir Jung alıntısında “bir arketip, hayatın suyunun yüzyıllarca aktığı ve kendisi için derin bir kanal kazdığı eski bir su yatağı gibidir”. Bu benzetme, mitosların zihinlerde oluşturduğu derin kalıpları vurgular. Başka bir ifadeyle, kahramanın yolculuğu veya anne–kız çatışması gibi temalar, tüm insanlarda ortak “arke tiplere” denk düşen sembollerdir. Joseph Campbell’ın Bin Yüzlü Kahraman kavramı da bu düşünceyi popülerleştirmiştir: Dünya mitlerinin çoğunda kahraman aynı evrensel yolculuk basamaklarını (ayrılış, sınanma, dönüş) takip eder. Örneğin, Ramayana ve Gilgamesh gibi farklı kültür kahraman hikayeleri, Campbell’a göre aynı “kahramanın serüveni” kalıbını taşır. Jung’un perspektifinde, bu arketipsel motifler, bireysel bilinçdışımızın ötesinde paylaşılan bir psikolojik yapıya işaret eder. Dolayısıyla psikanalitik/arketipsel yaklaşım mitleri, bireyin ve insan türünün evrensel korku, umut ve özlemlerini simgeleyen birer rüya gibi okur. Jung’un sözleriyle, mitle ilgili yapabileceğimiz “en iyi şey, mitleri günümüze uyararak yeniden yorumlamak ve onlara modern bir kılık vermektir”. Bu bakımdan, modern destanlar (örneğin Harry Potter serisi) da birer çağdaş mit olarak ele alınabilir; özünde eski arketiplere (kahramanın ilk sınavı, karanlık güçle mücadele) dayanan anlatılardır.
Feminist ve Postkolonyal Yaklaşımlar
Feminist mit eleştirisi, mitolojideki cinsiyet rollerine odaklanır. Eski mitlerde kadın karakterler genellikle tanrıçalar veya kahramanların eşleri olarak göze çarpar; bu anlatılar sıkça ataerkil değerleri pekiştiren biçimde aktarılmıştır. Feminist araştırmalar, Ödipal veya Persephone gibi mitlerde kadın figürlerinin nasıl temsili eleştirir ve alternatif yorumlar sunar. Örneğin Diane Wolkstein ve Samuel Noah Kramer’ın Mezopotamya mitleri kadın tanrıçaları merkeze alarak yeniden anlatılmıştır. Türkiye’de Leslie Marmon Silko’nun Yellow Woman adlı öyküsünde gibi yerli anlatılar da feminist perspektifle yeniden yorumlanabilir: Silko, Navajo Yellow Woman efsanesini güncel bir kimlik arayışı biçimine sokarak kadın deneyimini merkeze alır. Postkolonyal yaklaşımlar ise mitleri, sömürgecilik karşıtı kimlik inşasında bir araç olarak görür. Sömürge sonrası yazarlar, mitolojiyi kültürel köklerine bağlanmak, egemen anlatıları sorgulamak ve yeni anlamlar yaratmak için kullanır. Örneğin Salman Rushdie Geceyarısı Çocukları’nda Hindu mitlerinden motifler ödünç alarak Hint kimliğini yeniden kurgular; bu sayede sömürgeci tarihin monolitik anlatısına meydan okur. Benzer biçimde, Chinua Achebe Parçalanmış Dünyam’da İbo mitolojisini ve geleneklerini aktararak, Batılı bakışın Afrika toplumları üzerine kurduğu klişeleri altüst eder. Sonuçta postkolonyal mit kullanımı, toplumların geçmişle bağ kurmasını sağlar, koloniyal biçimlenmelerle yüzleşmeye çalışır ve yerel kimlikleri onurlandıran yeni yorumlar getirir. Böylece mit, sadece tarihî kalıntı değil, direnen kültürel bir direnç simgesi haline gelir.
Kültürel Antropolojik Yaklaşımlar
Antropologlar miti, toplumsal yapı ve ritüellerle yakından ilişkili bir olay olarak inceler. Fonksiyonelci Bronisław Malinowski’ye göre mit, toplumsal kurumları ve normları meşrulaştıran bir toplumsal tüzüktür. Trobriand Adaları’nda yaptığı çalışma sonunda Malinowski, mitlerin pratik bir işlevi olduğunu belirtir: Mitler her üye tarafından bilinir, kutsal sayılır ve günlük hayatta sıkça tartışılır; böylece toplumun inanç ve değerleri hakkında bilgiler aktarıp “karne” işlevi görür. Derleme [38] çalışmasında da vurgulandığı üzere, Malinowski mitleri salt masal/zaman kaybı değil, toplumsal hayatı yönlendiren canlı belgeler olarak değerlendirir. Efsaneler bir toplulukta sosyal kurumları güçlendirir; toplum üyeleri mitleri okudukça veya dinledikçe toplumsal kurallar hatırlanır ve pekişir. Örneğin, Türk mitolojisinde Oğuz Kağan Destanı; toplumun göçebe geleneklerini, adalet anlayışını ve liderlik modelini tanımlar. Malinowski’nin “fonksiyonelcilik” yaklaşımında, mitlerin ne anlattığından çok ne yaptığı önemlidir. Gerçek işlevi esas alarak bakıldığında mit, bir toplumun kurumsal yapısını yansıtır ve korur. Başka bir antropolog Victor Turner ise mitin ritüel uygulamalarla nasıl birleştiğine dikkat çekmiştir; Turner’a göre mitler, toplulukların geçiş seremonilerinde (düğün, cenaze vb.) çatışmalı ikilemleri hafifleterek toplumsal yeniden yapılanmayı kolaylaştırır. Böylece antropolojik yaklaşımlar mitleri, hem toplumsal bütünleşme hem de kriz anlarında yeniden düzen sağlamada etkin bir unsur olarak ele alır.
Mitin İşlevi, Kültürel Aktarımı, Kimlik ve Toplumsal Yapı
Yukarıdaki teorik çerçeveler ışığında mitin en temel işlevi, kültürel bilgiyi ve toplumsal değerleri kuşaktan kuşağa aktarmaktır. Malinowski’nin tespit ettiği gibi, mitler toplumsal normları, ritüel pratikleri ve tarihî hafızayı koruyan “yasal belgeler” niteliğindedir. Emile Durkheim gibi sosyologlar da dini inançların toplumsal dayanışmayı güçlendirdiğini öne sürer; mitoloji bu anlamda bir toplumun ortak bilinçaltındaki kolektif temsilleri sunar. Bir toplumun kahramanlık destanları veya yaratılış efsaneleri, o toplumun kendini nasıl gördüğünü ve nasıl bir dünya görüşü benimsediğini yansıtır. Örneğin Yunan mitolojisindeki Olympos tanrıları, Antik Yunan toplumu için doğayı ve insan doğasını betimleyen arketipal figürlerdir. Türk mitlerinde yer alan yerüstü ve yeraltı güçleri, eski Türk toplumunun doğa anlayışı ile ölüm-sonsuzluk inancını biçimlendirmiştir. Mitler böylece topluluk kimliğini perçinler; tarih öncesi ve tarihsel olaylar bir anlam dünyasında yeniden kurgulanarak günümüze ulaşır. Dahası, mitler zaman içinde sözel ya da yazılı biçimde aktarılarak dönüşümlü olarak yeniden üretim görür: Oğuz Kağan Destanı’nın farklı versiyonları gibi, anlatılar kuşak değiştikçe yeni ayrıntılar eklenir veya vurgu kaymaları yaşanır. Bu kültürel aktarım sürecinde mit, toplumun dayandığı ideolojik ve toplumsal yapıları meşrulaştırır ve sürekliliğini sağlar.
Mitin Geçmişten Günümüze Evrimi ve Yeniden İşlevlendirilmesi
Mitolojinin zamansal evrimi, eski anlatıların yeni bağlamlarda tekrar canlanmasıyla gerçekleşir. Carl Jung’un dediği gibi, mitleri “modern bir kılıkta yeniden hayal etmek” mümkündür. Günümüz kültüründe mitolojik unsurlar filmlere, romanlara, çizgi romanlara kadar taşınmıştır. Örneğin Star Wars’ın bilimkurgusunda Luke Skywalker’ın kahraman yolculuğu Campbell’ın monomiti örnekler; Sümer tanrısı Enki’nin düzen getirici yönü, Süleyman efsanesinde yeniden şekillenir; Pan ve Dionysos figürleri modern korku/kahraman hikayelerinde vampirlere dönüşebilir. Thury ve Devinney’nin kitabında da örnekle anlatıldığı üzere (Daniel Boone efsanesi, Western filmlerindeki yol hikayeleri, Harry Potter’da Hogwarts kahramanı gibi), mitler günümüz anlatılarına adapte edilerek yeni işlevler kazanır. Bu yeniden işlevlendirme, mitlerin özündeki evrensel temaları korurken topluma uygun mesajlar katmaya dayanır. Kısacası mit, tarihi bağlamından koparıldığında bile değişime dirençli bir formdur ve her döneme göre “yeniden giydirilebilir” bir anlam çerçevesi sunar. Böylece modern kültürde mitoloji, film endüstrisinden popüler kültür ikonlarına kadar geniş bir alanda karşımıza çıkar ve toplumsal kimlik ile değerleri yeniden üretmeye devam eder.
Sonuç
Thury ve Devinney’nin Introduction to Mythology kitabı, mitoloji çalışmalarını yapılandırılmış bir biçimde sunarak mitin çok yönlü bir disiplinlerarası analizini yapmaktadır. Kitaptaki mit örnekleri üzerinden yapısalcı, arketipsel, psikanalitik, feminist, postkolonyal ve kültür-antropolojik yaklaşımlar aydınlatılmıştır. Mitler, salt eski çağların masalı değil, canlı bir kültürel belleğin taşıyıcılarıdır. Bir toplumu biçimlendiren ritüellerden kimlik inşa süreçlerine kadar geniş bir yelpazede işlev gören mitler; farklı teorik bakış açılarıyla çözümlendiğinde, hem insan zihninin derin yapısını hem de toplumsal hayatın dinamiklerini ortaya koyar. Eski ve yeni anlatılar arasındaki süreklilik sayesinde mit, geçmişten günümüze evrilirken dönüşür; mitolojik imgeler modern dünyada yeniden giydirilip toplumun ortak bilinçaltında varlığını sürdürür. Sonuç olarak, mitoloji sadece tarihî merak konusu değil, çağdaş kültür analizinde de vazgeçilmez bir kavrayış aracıdır.
Kaynakça:
- Bychkov, S. (t.y.). Study Guide for Malinowski’s “Myth in Primitive Psychology”. St. Bonaventure University. https://web.sbu.edu/theology/bychkov/study%20guide%20for%20malinowski.pdf
- Briggs, R., & Meyer, J. (t.y.). Structuralism. University of Alabama, Department of Anthropology. https://anthropology.ua.edu/theory/structuralism/
- Lee, S. (2025, 19 Haziran). Mythology in Postcolonial Literature. Number Analytics. https://www.numberanalytics.com/blog/mythology-in-postcolonial-literature
- Taylor, G. (2020, 19 Şubat). Archetypes: Quotations from Carl Jung. One and All Wisdom. https://oneandallwisdom.com/archetypes-quotations-from-carl-jung/
- Thury, E. M., & Devinney, M. K. (2016). Introduction to Mythology: Contemporary Approaches to Classical and World Myths (4. basım). Oxford University Press.
Leave a Comment