Kitabın Adı:

Yoga Ölümsüzlük ve Özgürlük

Yazar             :

Mircea Eliade

Çevirmen:

Ali Berktay  

Sayfa:

440 

Cilt:

Ciltsiz 

Boyut:

13,5 X 21 

Son Baskı:

19 Eylül, 2020 

İlk Baskı:

20 Temmuz, 2017 

Barkod:

9786051715438 

Kapak Türü:

Karton 

Yayın Dili:

Türkçe 

 

 

Orijinal Dili:

İngilizce 

Orijinal Adı:

Yoga: Immortalité et Liberté  

Mircea Eliade'nin Yoga: Ölümsüzlük ve Özgürlük Eseri Üzerine Akademik İnceleme

Mircea Eliade’nin Yoga: Ölümsüzlük ve Özgürlük Eserinin Akademik İncelemesi

Giriş

Mircea Eliade (1907–1986), dinler tarihi alanında öncü bir bilim insanı olarak tanınır. Bükreş’te doğan Eliade, eğitimine Üniversite’de başladı ve 1928–1932 yılları arasında Hindistan’ın Kalküta kentinde Hindu felsefesi ve Sanskrit çalışmaları yapmıştır. 1933’te yoga üzerine tezini tamamlayarak doktora unvanı alan Eliade, II. Dünya Savaşı sonrası Chicago Üniversitesi’nde dinler tarihi profesörü olarak çalışmıştır. Yoga araştırmalarında da öncü sayılan Eliade, Batı’nın Yoga anlayışının temelini oluşturan bu eserinde hem teolojik hem tarihsel perspektifi bir araya getirir. Eser, Veda dönemi kaynaklarından başlayarak yirminci yüzyıla dek uzanan bir perspektifte yogayı irdelemekte ve “özgürlük” ilkesini merkeze koymaktadır. Eliade’ye göre özgürlük, dünyadan kopmadan zaman ve tarihsellik gibi “koşullayıcı” unsurların kendimizi tüketmesine izin vermemeyi içerir. Dolayısıyla kitap, Yoga’yı Batı’ya tanıtmaya ve Hindu manevisinde özgürlük ve ölümsüzlük kavramlarını kapsamlı biçimde ortaya koymaya yöneliktir. Eliade’nin bu çalışması, Dinler Tarihi disiplini açısından yoganın kavranmasında bir kilometre taşı sayılır; özünde Hint felsefesinin temel kavramlarını (karma, maya, nirvana, yoga) vurgulayarak tüm Hint düşüncesinin çerçevesini çizer.

Yoga’nın Tarihsel Kökenleri

Eliade, yoganın izini Vedik geleneğe kadar sürer. Vedas-larda meditasyon ve tapas uygulamaları bulunsa da Yoga sözcüğü ve sistematiği esas olarak Upanişadlar döneminde şekillenir. Upanişadlar, evreni geçici, acı veren bir yapı olarak görür ve daha derinde ebedi bir gerçekliğin varlığını kabul eder. Eliade’ye göre Upanişad bilgesi, “Neti! Neti! – ‘Hayır! Sen bu değilsin, sen şu da değilsin!’” diye haykırarak benliğin görüngü dünyasına ait olmadığını vurgular. Başka bir ifadeyle, görünen dünya (kozmik Maya) gerçeklik dışıdır ve benliğin esas varlığı ondan bağımsızdır. Bu anlayışa göre insanın “kurtuluşu”, var olanın ötesindeki hakikate (Brahman/Atman) kavuşmakla mümkündür. Böylece Eliade, Yoga’nın kökenini ortaya koyarken Vedik ritualden (kurban) Upanişad mistisizmine uzanan süreçte dünyadan kopuş arayışını ön plana çıkarır. Yoga’nın ilk tezahürleri, Upanişad döneminden sonraki epik ve Puranik metinlerde daha belirgin hale gelir; örneğin Bhakti ve Sannyasa uygulamalarıyla bağlantılı mistik yollar olarak şekillenir. Bu çerçevede, Yoga öncesi samani (asketik) geleneklerin, meditasyon pratiklerinin ve bilgi arayışının katkıları büyüktür. Eliade’nin sistematik ele alışında, Yoga tarihi Vedik rituellerden arınma, bilincin farklı hallere yönelmesi ve en sonunda özü arama yönünde bir gelişim gösterir.

Felsefi Temel: Samkhya-Yoga Sistemi, Mokşa ve Ölümsüzlük

Yoga felsefesi geleneksel olarak Sāṃkhya öğretileriyle sıkı ilişkili biçimde gelişmiştir. Sāṃkhya, evreni iki temel ilkeye indirger: Puruṣa (bilinç, özne) ve Prakṛti (madde, evren). Bu dualist sistemde ruh (Puruṣa) pasif, öz farkındalığı taşıyan değişmeyen gerçeklik iken, madde (Prakṛti) onunla etkileşime girerek evreni ve zihni oluşturur. Yoga da bu ontolojiyi paylaşır; ancak yoga okulu Sāṃkhya’dan farklı olarak ilahi bir öznellik (Īśvara) ilave eder ve uygulama-ağırlıklı bir disiplin sunar. Samkhyaya göre Puruṣa’nın Madde’den köklü kopuşu mukşa/mokşa (kurtuluş) anlamına gelir. Eliade de bu kavramı vurgular: Sāṃkhya’da Puruṣa’nın Prakṛti’ye esaretinden kurtulması «mokşa» olarak adlandırılır. Öte yandan, doğası gereği benlik saf, ezeli, ebedi ve özgürdür; herhangi bir koşula tâbi tutulamaz. Samkhyaya göre ideal mükaddes hale (kaivalya), kişinin hâlâ bedendeyken (civan-mukta) bile parçası olduğu her türlü ıstırabı geride bırakmasıyla başlar; ancak gerçek tam kurtuluş (göç) ölüm anında gerçekleşir: “Puruṣa ölüm anında bedeni terk ederken tamamen kurtulmuştur”. Eliade de benliğin bu bağımsız, “koşullanmamış” doğasını vurgular. Eserde, benliğin (ātman’ın) Brahman ile özdeş olduğu, saf varlık olarak “koşullanmamış, aşkın, ölümsüz ve yok edilemez” olduğu belirtilir. Bu anlamda Yoga’nın hedefi, etken ve edilgen koşullamaların ötesindeki mutlak hakikati (Brahman/Atman’ı) doğrudan deneyimlemek ve bu suretle varoluşun “esaretinden” kurtulmaktır. Sāṃkhya-Yoga metafiziğinde mokşa ile amaçlanan, Purusha’nın karma ve maya döngüsünden nihai olarak özgürleşmesi, varlığın ölümsüz yanını gerçekleştirmesidir. Bu çerçevede Yoga, tüm koşullanmış fenomenal deneyimin ötesinde kalan ebedi özü tanıma yolu olarak görülür.

Yoga Pratikleri ve Mistik Deneyim

Eliade’ye göre Yoga uygulamaları, zihni arındırma ve sacral gerçeklikle birliği sağlama amacı güder. En temel düzeyde asana (beden duruşları) ve prāṇāyāma (nefes kontrolü) gibi teknikler, bedensel ve zihinsel öğretiler dizisinin başlangıcını oluşturur. Örneğin Yoga uygulamasının bir tanımında “asana, pranayama, meditasyon” gibi disiplinlerin bireyin evrensel bilince kavuşması yolunu açtığı vurgulanır. Patanjali’nin Yoga-Sütra’sıyla sistematize ettiği aṣṭāṅga yoga (sekiz uçlu yoga), yama-niyama gibi etik önkoşulların ardından asana, prāṇāyāma, pratyāhāra (duyu çekilmesi), dhāraṇā (yoğunlaşma), dhyāna (meditasyon) ve samādhi (birlik) aşamalarını içerir. Eliade, Yoga’nın bu “uzuvlarını” (aṃga) hem fiziksel/manevi teknik unsurları hem de kurtuluşa (mokşa) ulaşan mistik aşamalar olarak tanımlar. Örneğin Eliade’nin analizi, yoğunlaşmadan meditasyona, oradan samadhi’ye doğru yükselen bir içsel yolculuğu anlatır. Samādhi, zihnin en yüksek odaklanma düzeyinde öz ile birleşme halidir; bu derin yoğunlaşmada insanlık hali “kesin bir biçimde aşılır” ve beklenen “mutlak özgürlük” gerçekleşir. Başka bir ifadeyle, meditasyonun nihai ürünü olarak sakral zaman deneyimlenir ve uygulayan “yeniden bütünleşerek” hakiki benliğe (Purusha/Atman’a) kavuşur. Yoganın doğrudan pratik boyutu da Eliade’nin incelemesindedir: beden duruşlarından nefes çalışmasına, duyusal bütünlüğe kadar tüm uygulamaların dinsel ve transandantal bir anlamı vardır. Bu pratiklerin karşılıklı etkileşimi, ruhsal gelişim ve mistik farkındalığı besler.

Eliade’nin Karşılaştırmalı Dinler Tarihi Yöntemi

Eser genel olarak karşılaştırmalı ve fenomenolojik bir bakış açısıyla kaleme alınmıştır. Eliade, yogayı diğer din ve mistik geleneklerle kıyaslarken ortak arketipleri ve kozmolojik motifleri (örneğin ebedi dönüş, kozmik periyotlar) vurgular. Bu bağlamda Yoga ile Şamanizm gibi Doğu-Batı gelenekleri arasında zıtlıklar kurar (ör. “enstatik” içe dönük yoga deneyimi ile “ekstasis” dışa açılım özelliğindeki şamanik deneyimi ayırır). Yaşayan kozmik döngüler fikri (mahāpralaya vb.) ve mitik zaman anlayışı, Eliade’nin arkaik zaman (hierotopos) kavramlarıyla örtüşür. Örneğin Yoganın kökeninde ortaya çıkan Karma, Maya, Mokşa ve Nirvana kavramları, Hindistan’ın kozmik illüzyonundan kurtulma hikâyesini temsil eder. Eliade, Batı düşüncesiyle kıyaslayarak, Hindu “gerçek zamanı” tarihi anlayışın ötesine taşıyan bu perspektifin Batı felsefesinde ihmal edildiğini belirtir. Özetle, yoga fenomenini inceleme biçimi, Eliade’nin “karşılaştırmalı dinler tarihi” yaklaşımıyla bağlantılıdır: Tek bir geleneğe kapalı kalmayıp dünya dinlerindeki benzer kavram ve deneyimleri tipolojik olarak ortaya koyar. Bu yöntem modern akademide tartışmalı olsa da, Eliade’nin arketipçi bakışı yoga çalışmalarına derinlik kazandırmıştır. Örneğin İşvara tanrısını “makro-yogi” olarak nitelendirmesi gibi öğeler, yoginin evrensel örneğini ortaya koymaya yöneliktir.

Modern Dünyada Yoga ve Özgürlük

Eliade, çağdaş dünyada yoganın iki yönlü yorumlanışını inceler. Bir yandan Batı’da yoga fiziksel egzersiz, meditasyon ve stres yönetimiyle özdeşleştirilerek sekülerleşmiştir; örneğin Yoga teknikleri Batı’da “egzersiz, gevşeme veya terapötik amaçlarla” yaygın biçimde uygulanır. Bu pratik eğilim, yoga geleneğinin derin maneviyatını gözden kaçırmaktadır. Öte yandan Eliade, Yoga’nın ruhsal özünü kaybetmeye yönelik eğilimlere eleştiridir. Ona göre yoga gerçek bir içsel özgürleşme deneyimidir: bireyin “tarihselliğe” ve “zamanın dışına çıkma” arzusudur. Modern uygulamalarda özgürleşme kavramı genellikle es geçilse de, Eliade’nin vurgu yaptığı “özgürlük ilkesi”, koşullardan bağımsız duran zamansız benliğe ulaşmayı işaret eder. Dolayısıyla Batı’nın yoga algısına yönelik önemli bir eleştiri, onun erotik veya sadece fiziki bir egzersiz olarak yanlış yorumlanışıdır. Eliade, asıl amacın bedenden çok benliğin arınması olduğunu, yoganın Vedik gelenekte zihni disipline ederek bağımsızlaştırma işlevi üstlendiğini savunur. Bu açıdan bakıldığında, modern dünyada yoga hâlâ hem ruhsal hem bedensel boyutlarıyla tartışılan bir olgu olarak kalır; Eliade’nin yorumu, bu ikili yapının dengelenmesini vurgular. Ayrıca çağdaş Yoga çalışmaları ve akademik çalışmalar, Eliade’nin ilk ortaya koyduğu temel ilkeleri (özgürleşme, yeniden doğuş, arketipik bilinç hallerini) yeni bağlamlarda incelemeye devam etmektedir.

Yöntemsel Değerlendirme

Eliade’nin yaklaşımı fenomenolojik bir dindir: Dinsel deneyimin içeriğini ve yapılarını tanımlamaya çalışırken, genel insanlık durumuna ilişkin metafizik çıkarımlar yapar. Bu yöntem, işe hierofani (kutsalın ortaya çıkışı) ve ezeli dönüş gibi kavramlarla katkıda bulunmuştur. Örneğin kutsal zamanı ve evrensel prototipleri tanımlaması, dinler tarihi disiplininde şablonel örüntülerin önemini ortaya koymuştur. Bununla birlikte, Eliade’nin yöntemi eleştirilmiştir: Çok genel arketipler kullandığı, kültürel farklılıkları göz ardı ettiği ve çalışmasını bazen ideolojik etkilerle şekillendirdiği söylenmiştir. Daha somut olarak, resmi bir saha araştırması yapmamış, karşılaştığı Hint bilgilerini büyük ölçüde klasik metinlere dayanarak yorumlamıştır. Bu kapsamda, Niroula ve Schneider gibi sonraki araştırmacılar, Eliade’nin yerel budist ve şamanik gelenekler üzerinden de inceleme yaptığını, ancak bunları yorumlarken karşılaştırmalı motifler kullandığını belirtmiştir. Yine de Eliade’nin katkısı yadsınamaz: O, Yoga çalışmalarıyla Hint geleneğini Batı bilim dünyasına tanıtmış, Hint felsefe-okullarının bütünü hakkında ilk kapsamlı sentezi yapmış ve bu alanda pek çok sonraki araştırmacıya yol göstermiştir. Fenomenolojik yaklaşımın yanı sıra Eliade, tarihsel ve karşılaştırmalı metin çalışması da yapmış; ancak yöntemi zaman içinde daha çok tecrit ve evrenselleştirme eleştirilerine muhatap olmuştur. Sonuçta, Eliade’nin karşılaştırmalı dinler tarihi sistemi, kendisinden sonra gelen araştırmacılara zengin bir kavramsal altyapı sunmuş, özellikle Hint mistisizmi ve Batılı mistik pratikler arasındaki benzerlikler konusunda temel bir referans olmuştur.

Sonuç

Mircea Eliade’nin Yoga: Ölümsüzlük ve Özgürlük adlı eseri, dinler tarihi ve felsefe literatürü için temel bir kaynaktır. Eser, Yoga fenomenini evrensel bir perspektiften ele alarak, Hint geleneğinin temel kavramlarını Batı düşüncesine etkileyici bir şekilde tanıtmıştır. Gerçekten de bir araştımacının deyişiyle Eliade, “Dinler Tarihi’nde öncü bir isim olarak, Yogayı Indoloji sınırlarının ötesinde Batı’ya tanıtmada da kilit bir rol oynamıştır”. Yoga çalışmaları tarihine baktığımızda, Eliade’nin bu kitabının önemli bir mihenk taşı olduğu görülür; kitap, çağdaş Hint felsefe okumalarına zemin oluşturmuş, modern Yoga uygulamalarının anlayışını derinleştirmiştir. Bugün bile dinler tarihi ve Yoga felsefesi alanında yapılan değerlendirmelerde Eliade’nin kavramları (özellikle özgürleşme ve ölümsüzlük) sıklıkla atıf konusu yapılmaktadır. Eserdeki kapsamlı analiz, arketipsel yaklaşım ve mistik-teknik ayrımı, hem akademik hem pratik düzeyde miras bırakmıştır. Sonuç olarak Eliade’nin Yoga: Ölümsüzlük ve Özgürlük kitabı, Batı’da Yoga’nın anlaşılması ve karşılaştırmalı dinler tarihi açısından hâlâ başvurulan, etkili bir referans olma özelliğini korumaktadır.